سفر معنوی حج، یکی از مهم ترین احکام عبادی و از فروع دین و نیز یکی از ارکان اسلام است که سالانه میلیون ها نفر را در قالب حج تمتع و عمره روانه سرزمین وحی می کند. بر هر مسلمانی واجب است که در صورت داشتن «استطاعت» مالی و جسمی، یک بار به سفر حج تمتع برود.

واژه «استطاعت» در انجام این فریضه، اهمیت بسیاری دارد زیرا این سفر از نظر مالی هزینه زیادی را می طلبد. مثلا میانگین هزینه سفر حج واجب، مبلغی حدود شش تا هفت هزار دلار است.

این بدان معناست که میلیون ها زائری که سالانه به عربستان سعودی سفر می کنند، میلیاردها دلار نیز وارد اقتصاد این کشور می کنند. همچنین هر سال برل تعداد حج گذاران افزوده می شود. طبق برآوردها، پیش بینی می شود شمار حج گزاران تا سال 2025 میلادی به 17 میلیون نفر افزایش یابد.

هر چه تعداد زوار بیشتر شود، صنعت توریسم مذهبی عربستان نیز به همان نسبت توسعه می یابد. خیل عظیم زائران سرزمین وحی، صنعت توریسم عربستان سعودی را به دومین صنعت بزرگ و قدرتمند این کشور تبدیل کرده و هشت درصد کل مشاغل این کشور به این بخش محدود می شود.

بنابراین؛ رشد صنعت توریسم زیارتی، فرصت شغلی قابل توجهی در این کشور ایجاد می کند. با تمام این اوصاف، همچنان برای پاسخگویی به نیازهای میلیون ها حاجی که سالانه به این کشور وارد می شوند، نیاز به مدیریت بیشتری است.

درآمد عربستان سعودی از حج

اقتصاددانان، درآمد عربستان سعودی از صنعت حج واجب و عمره را در سال 2012 میلادی رقمی معادل 62 میلیارد ریال سعودی (16 میلیارد و 500 میلیون دلار) اعلام کردند که این رقم نسبت به سال قبل تر یعنی 2011، حدود 10 درصد افزایش نشان می دهد. بنا بر یک گزارش رسمی، درآمد عربستان از فصل های حج عمره و تمتع در سال 2014 میلادی، 70 میلیارد ریال سعودی (معادل 18 میلیارد و 600 میلیون دلار) اعلام شده است.

عبدالله المرزوق، استاد اقتصاد حج در دانشگاه «ام القرا»ی مکه، این درآمد را به لطف زیارت 9 میلیون زائر، در موسم حج اخیر می داند. طبق اعلام آنها، این رقم همچنین 3 درصد از کل تولید ناخالص ملی عربستان سعودی را شامل می شود.

«فهد الاندیجانی» استاد اقتصاد می گوید: «چشم انداز بسیار خوبی برای توسعه صنعت ملی کشور متصورم.» وی افزود: «برای پاسخگویی بهتر به نیازهای حجاج، نیازمند بازارهای تخصصی بیشتری هستیم.»

وی همچنین با اشاره به ظرفیت خوب برای تاسیس رستوران های اروپایی، آمریکایی و آسیایی در مکه و مدینه از افزایش قدرت خرید شهروندان سعودی به دنبال بهبود درآمد و توسعه صنعت حج خبر داد. الاندیجانیهمچنین برآورد کرد هر زائر حج عمره سالانه 10 هزار دلار در این کشور هزینه می کند.

حال این نکته را در نظر بگیرید که سالانه دست کم هفت میلیون نفر برای انجام فریضه حج واجب و عمره به عربستان سفر می کنند، در نتیجه مبلغی که آنها وارد این کشور می کنند یکی از مهمترین پیشرانه های بخش خدمات در اقتصاد عربستان سعودی محسوب می شود.

روایت های متفاوت از تعداد عمره گزاران

گرچه طی چند سال اخیر، به دلیل عملیات عمرانی و توسعه مسجدالحرام، سهمیه بسیاری از کشورها برای سفر حج عمره کاهش یافته اما همچنان از میزان مسافران این سفر معنوی کاسته نشده است. دو شهر مقدس مکه و مدینه شاهد افزایش شمار زائران در طول ماه رمضان گذشته بوده اند. وزارت حج عربستان سعودی اعلام کرد: «در طول فصل حج عمره سال گذشته، بیش از شش میلیون عمره گزار به این کشور سفر کردند.»

به گفته یکی از مقامات وزارت حج عربستان، در طول فصل گذشته عمره، شش میلیون و 48 هزار و 373 قطعه ویزای زیارتی صادر شده است. در همین حال، رییس پلیس راهنمایی و رانندگی مکه اعلام کرد، تنها در طول ماه مبارک رمضان، بیش از 20 میلیون زائر (شامل شهروندان عربستان سعودی و اتباع خارجی) به این شهر سفر کرده اند. هر چند این رقم ممکن است کمی اغراق آمیز باشد.

این در حالی است که در طول فصل حج عمره سال 2013، سهمیه زائران خارجی 50 و برای زائران داخلی عربستان 20 درصد کاهش یافت. این تصمیم به دلیل اجرای عملیات وسیع توسعه مطاف و مسجدالحرام اتخاذ شد. با انجام این عملیات عمرانی که هزینه ای بالغ بر 21 میلیارددلار برای دولت عربستان به همراه دارد، ظرفیت مسجدالحرام به دو میلیون نفر افزایش می یابد. همچنین ظرفیت مطاف از 48 هزار به 130 هزار نفر افزایش می یابد. یعنی در هر ساعت، 130 هزار زائر می توانند به طور همزمان در اطراف کعبه طواف کنند.

کاهش سهمیه عمره گزاران از سوی دولت عربستان، باعث شد کارگزاران حج، هزینه های خود را تا 35 درصد افزایش دهند. فعالان صنعت توریسم و ویزای عمره، همچنین مدعی شدند با کاهش شمار زائران، دست کم پنج میلیارد ریال سعودی معادل یک میلیارد و 300 میلیون دلار از درآمد آنها کاسته شده است. وزیر حج عربستان سعودی همچنین از افزایش بی سابقه عمره گزاران در فصل عمره سال گذشته خبر داد. «بندر بن حجار»، وزیر حج عربستان اعلام کرد: «تعداد زائران حج عمره سالانه 10 تا 20 درصد افزایش می یابد.» به گفته وی کشورهای مصر، پاکستان و الجزایر، بیشترین زائران را به این سفر اعزام می کنند.

از سوی دیگر آخرین آمارهای اعلامی از سوی وزارت حج عربستان حاکی از این است که امهانه 400 هزار عمره گزار وارد این کشور می شوند. بنا بر اعلام این وزارتخانه، در سه ماهه نخست فصل عمره سال گذشته، یک میلیون و 300 هزار ویزای عمره صادر شد. عربستان در فصل عمره سال 2012، شاهد حضور بیش از پنج میلیون عمره گزار بود.

بنا بر آمارهای اعلامی از سوی وزارت حج عربستان، از آغاز فصل عمره در سال 2008تا روز اول فوریه سال جاری میلادی برابر با 12 ربیع الثانی 1436، شمار زائران سفر عمره از مرز 33 میلیون و 812 هزار نفر عبور کرد. این آمار که یک بازه زمانی هفت ساله را دربر می گیرد، نشان می دهد دولت عربستان، در این مدت 32 میلیون و 19 هزار و 696 قطعه ویزای زیارتی برای حج عمره صادر کرده است.

کدام کشورها بیشترین زائران را به حج می فرستند؟

سالانه میلیون ها زائر از بیش از 180 کشور جهان، جهت انجام فریضه حج، به سرزمین وحی سفر می کنند. حال سوال اینجاست که کدام کشورها بیشترین تعداد زائر را به عربستان سعودی اعزام می کنند؟

بنا بر اعلام وزارت حج عربستان، در موسم حج تمتع سال گذشته (2014)، کشورهای اندونزی با 168 هزار، پاکستان با 143 هزار و 368، ایران با 61 هزار و 677، ترکیه با 59 هزار و 200، مراکش و سودان با 25 هزار و 600 و عراق با 25 هزار و 172 نفر، بیشترین سهم را در میان زوار داشته اند.

به طور کلی، کشورهایی که بیشترین زائر را در طول سال به سرزمین وحی اعزام می کنند شامل: مصر، پاکستان، الجزایر، هند، ایران، مالزی و ترکیه می شود. این در حالی است که سهم حجاج خارجی در موسم حج گذشته 20 دصد و سهمیه حجاج داخلی 50 درصد کاهش یافته است.

آیا درآمد توریسم عربستان محدود به حج است؟

پیش بینی ها حاکی از آن است که حجم ورودی توریست ها به عربستان سعودی طی سال های 2013 تا 2017 میلادی 38.6 درصد رشد کند. این یعنی اینکه تا پایان سال 2017، شمار توریست هایی که با هر هدفی اعم از زیارت یا سیاحت به این کشور سفر می کنند، از مرز سالانه 34 میلیون نفر، گذر خواهد کرد. بنا بر اعلام موسسه بین المللی مطالعاتی BMI، تا سال 2017، عربستان سعودی 178 هزار و 870 اتاق هتل خواهد داشت که بدین ترتیب، ظرفیت اقامتی این کشور 63 درصد افزایش خواهد یافت.

بنا بر آمارهای اعلامی از سوی سازمان جهانی گردشگری (UNWTO)، وابسته به سازمان ملل، سال گذشته، حجم ورودی توریست ها به عربستان، نسبت به مدت مشابه سال قبل تر، 14 درصد رشد داشته که اکثر آنها از سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس به این کشور گسیل شده اند اما به لطف سفر سالانه شمار بسیاری از حجاج به این سرزمین، حجم بالایی از صنعت توریسم عربستان را حجاج تشکیل می دهد.

این کشور در سال 2014 میلادی به تنهایی 16 میلیون و 700 هزار توریست ورودی داشته است. صنعت توریسم مذهبی در عربستان، سالانه و در طول موسم حج تمتع، بیش از سه میلیون نفر و در طول عمره رمضان، بیش از دو میلیون نفر را به این کشور جذب می کند.

شهر مکه در طول سال، همچنین پذیرای بیش از چهار میلیون زائر عمرهگزار است. با اینحال، صنعت توریسم سیاحتی این کشور نیز رشد قابل توجهی داشته است. طبق اعلام «بانک جهانی» در سال 2012 میلادی، به طور میانگین 14 میلیون و 300 هزار نفر از کشور عربستان سعودی بازدید و این کشور را به نوزدهمین کشور پربازدید جهان تبدیل کرده اند.

از مناطق دیدنی و توریستی عربستان می توان به کوهستان های حجاز، رشته کوه های سروات، سواحل دریای سرخ و شهرهای تاریخی این کشور اشاره کرد. در دسامبر 2013، عربستان سعودی برای نخستین بار در تاریخ این کشور، از آغاز صدور ویزای توریستی خبر داد. این کشور همچنین قصد دارد با توسعه زیرساخت ها، بر ظرفیت توریسم خود بیفزاید.

«حمد الشیخ»، نایب رییس بخش بازاریابی و برنامه ریزی کمیسیون توریسم و آثار باستانی عربستان می گوید: «صنعت توریسم عربستان سعودی، به سرعت در حال رشد و توسعه است.» به گفته وی، افزایش توقعات از این بخش و نیاز به دریافت خدمات با کیفیت، فشار مضاعفی را به کل این صنعت وارد آورده است.

خطوط هواپیمایی که در عربستان سعودی خدمات رسانی می کنند، به دلیل نبود ظرفیت کافی، سالانه دو میلیون صندلی از ظرفیت خود را از دست می دهند. در حالی که 28 فرودگاه محلی در عربستان فعال هستند، دولت این کشور قصد دارد فرودگاه های بین المللی را برای خدمات رسانی بیشتر و بهتر به توریست ها، توسعه دهد. با توسعه فرودگاه بین المللی «ملک خالد» شهر ریاض، ظرفیت پذیرش مسافر در این فرودگاه از رقم 17 میلیونی فعلی، به 35 میلیون مسافر در سال افزایش خواهد یافت.

یکی از چالش های جدی عربستان در جذب توریست این است که برای شهرهای غیرمذهبی این کشور، تنها تقاضای فصلی وجوددارد اما این کشور قصد دارد با توسعه امکانات توریستی و اقامتی به ویژه در سواحل دریای سرخ، این بخش از صنعت توریسم خود را توسعه دهد.

پیش بینی می شود صنعت توریسم عربستان تا سال 2020 میلادی یک میلیون و 200 هزار نفر را در این بخش مشغول به کار کند. در حال حاضر در این بخش، 751 هزار نفر مشغول به خدمات رسانی هستندکه از این جمع تنها 27 درصد ملیت سعودی دارند. در هر حال صنعت توریسم عربستان 75 میلیون ریال سعودی به اقتصاد این کشور تزریق می کند که این مبلغ، حدود سه درصد از کل تولید ناخالص ملی عربستان را به خود اختصاص می دهد.

درآمد حاصل از حج کجا هزینه می شود؟

گفته می شود بیشتر درآمد عربستان سعودی از حج، صرف توسعه و نگهداری از حرمین شریفین می شود. همچنین بخشی از این درآمد صرف موسسات خیریه می شود. هر چند برخی رسانه ها همچون پرس تی وی، گزارش داده اند که انتشار اسناد محرمانه در انگلیس نشان می دهد کل درآمد عربستان از حج، تحت کنترل انگلیسی ها قرار دارد.

به ادعای این گزار شها، بر اساس اسنادی که از سوی دولت انگلیس منتشر شده، ملک عبدالعزیز بنیانگذار کشور پادشاهی عربستان سعودی، در زمان حکومت خود بخشی از این پول را در اختیار می گرفته است.

متولیان امور حجاج چه کسانی هستند؟

رسیدگی به امور حجاج کشورهای مختلف جهان بر عهده موسساتی است که به آنها طوافه یا مطوفان گفته می شود که بر این اساس، مدیریت موسسات طوافه حجاج جنوب شرق آسیا، حجاج کشورهای عربی، حجاج ترکیه و مسلمانان اروپا، آمریکا، استرالیا، موسسه حجاج آفریقایی غیرعربی، حجاج جنوب آسیا، موسسه مطوفان حجاج ایران و دیگر نهادهای دست اندر کار حج در دستور کار وزیر حج عربستان قرار دارد.

تعطیلات طولانی حج در عربستان

کارمندان دولتی در عربستان با طولانی ترین تعطیلات به مناسبت موسم حج تمتع روبرو هستند به طوری که این تعطیلات از چهارشنبه اول ذی الحجه آغاز و تا جمعه 17 ذی الحجه هجری قمری ادامه دارد. به نوشته روزنامه سعودی عکاظ تعداد روزهای تعطیل موسم حج و عید قربان، 16 روز است که نسبت به سال های گذشته، پنج روز افزایش یافته است.

چه حوادثی در دهه های گذشته باعث توقف موقت حج ایرانیان شد؟

دو تجربه تحریم حج

حادثه فرودگاه جده که به تعلیق سفرهای عمره حجاج ایرانی منجر شد، اگرچه در نوع خود بی سابقه بود اما نخستین اتفاقی به شمار نمی آمد که باعث توقف موقت سفر ایرانیان به کیش می شود.

در دوره صد ساله اخیر، دست کم در دو نوبت دیگر، حوادثی در خاک عربستان برای حجاج ایرانی به وقوع پیوسته که باعث شده است مقامات تهران نسبت به تعلیق این سفر زیارتی برای اتباع خود اقدام کنند. نخستین حادثه مربوط به دوران قبل از انقلاب اسلامی (دهه 1320 شمسی) است و حادثه دوم مربوط به پس از انقلاب (دهه 1360 شمسی).

اعدام زائر ایرانی و اولین تحریم حج

در سال 1322 در جریان حج تمتع ماجرایی روی داد که منجر به قطع رابطه سیاسی تهران - ریاض و تحریم حج از سوی ایران شد. روایت شده که در این سال، یکی از حجاج ایرانی به نام ابوطالب یزدی در حین انجام طواف در مسجدالحرام دچار حالت تهوع شده و ناخواسته صحن مسجد را آلوده کرده است اما ماموران عربستان سعودی او را دستگیر کردند و دادگاهی در این کشور با شهادت برخی از اتباع سعودی، او را به اتهام تلاش برای آلوده کردن خانه خدا محاکمه و به اعدام محکوم کرد؛ حکمی که تنها دو روز بعد در ملاء عام به اجرا گذاشته شد.

خبر قتل وی باعث واکنش های شدید مردم و مراجع مذهبی در ایران، عراق و سایر کشورهای اسلامی شد و دولت ایران طی یادداشتی به وزارت خارجه عربستان نسبت به این اقدام رژیم سعودی اعتراض کرد اما دولت ریاض اقدام خود را مطابق با قوانین شرع دانست.

سفارت ایران نیز که پاسخ سعودی ها را غیرمنطقی می دید تاکید کرد تا وقتی که جان و حیثیت ایرانیان در عربستان محفوظ نباشد و دولت عربستان عذرخواهی نکند، ایران در سیاست خود نسبت به عربستان تجدید نظر نخواهد کرد.

دولت سعودی در پاسخ، از عذرخواهی سر باز زد و فقط در مورد آینده تضمین هایی داد. دولت ایران این تضمین ها را نپذیرفت و روابط سیاسی خود را با عربستان قطع کرد. بدین ترتیب ایران حدود چهار سال از فرستادن زائران ایرانی به سفر حج خودداری کرد تا اینکه در سال 1326 هیات حسن نیتی از طرف عربستان سعودی جهت تجدید روابط به تهران سفر کرد و زمینه از سرگیری سفر اتباع ایرانی به عربستان فراهم شد.

کشتار حجاج ایرانی و دومین تحریم حج

در تابستان سال 1366 در جریان مراسم «برائت از مشرکین» حجاج ایرانی که در شهر مکه مکرمه برگزار می شد، پلیس عربستان با تظاهرات کنندگان ایرانی درگیر شد. برخوردها با باتوم و چماق آغاز شد اما براساس گزارش های موجود، در میان نیروهای پلیس عده ای هم با لباس شخصی حاضر بودند و با چماق های میخ دار و میله های آهنی مردم را کتک می زدند. درگیر که بالا گرفت، نیروهای نظامی وارد ماجرا شدند و شروع به تیراندازی به سمت معترضان کردند.

روایت شده است که ارتش عربستان حجاج ایرانی و غیرایرانی را به رگبار مسلسل های دستی بست و عده ای نیز به دلیل ازدحام جمعیت زیر دست و پا ماندند. در این تظاهرات 402 نفر کشته شدند که 275 نفر از آنها ایرانی، 85 نفر عربستانی و 42 تن از حاجیان دیگر کشورها بودند. حدود 650 نفر هم زخمی شدند که نزدیک به نیمی از آنها ایرانی بودند.

این حادثه اعتراض شدید جمهوری اسلامی را به دنبال داشت و امام خمینی (ره) با صدور پیامی این حادثه را «لکه ننگی بر دامن حکومت سعودی» دانست که «تا قیام قیامت با آب زمزم و کوثر پاک نمی شود».

چند روز بعد از حادثه، در تهران معترضان خشمگین به سفارت عربستان حمله کردند که تیرگی روابط دو کشور را به اوج خود رساند. کمتر از یک سال بعد، در اردیبهشت 1367 عربستان اقدام به قطع یکجانبه مناسبات سیاسی با جمهوری اسلامی ایران کرد و این قطع رابطه حدود سه سال به طول انجامید؛ سه سالی که طی آن اعزام حجاج ایرانی به سفر حج تمتع انجام نمی شد.

سرانجام در اسفند ماه 1369 و پس از چند نوبت دیدار وزرای خارجه ایران و عربستان، دو کشور بیانیه مشترکی در زمینه برقراری مجدد روابط سیاسی منتشر کردند و از سال 1370 اعزام حجاج ایرانی به عربستان از سر گرفته شد.