خانه های کاشان از زیباترین خانه های ایران هستند و از میان آن ها خانه عباسی ها، خانه طباطبایی ها، خانه عامری ها و خانه بروجردی ها معروف ترین اند.

شهر كاشان به خانه‌ها و عمارت‌های زیبا و دیدنی‌اش معروف است. چهار خانه بسیار معروف كه هر كدام یك شاهكار معماری به حساب می‌آیند و به تمامی هنر هنرمندان و معماران ایرانی را در ساخت و طراحی بناهایی ماندگار و چشم‌نواز نشان می‌دهند. اكنون كه در فصل بهار قرار داریم و هوای شهر كاشان از همیشه مطبوع‌تر است، به شما پیشنهاد می‌كنیم كه از شهر کاشان و به خصوص  این چهار خانه تاریخی دیدن كنید.

خانه عباسی‌ها

یكی از شاهكارهای معماری باقی‌مانده از دوران قاجار در شهر كاشان خانه عباسی‌ها (یا عباسیان) است. این خانه دارای فضای بسیار سرسبزی است و این مسئله در شهر كویری مانند كاشان نكته بسیار مهمی است. استفاده از گچ‌بری‌های زیبا و شیشه‌های رنگی وجه بارز این عمارت قدیمی به حساب می‌آید.

این عمارت كه بین سال‌های ۱۲۴۵ تا ۱۲۵۰ هجری در محله سطان‌آباد (خیابان علوی) توسط حاج محمد ابراهیمی که از تاجران معروف ظروف چینی و بلور در آن زمان بود ساخته شده، دارای معماری منحصربه‌فردی است كه به سبک گودال باغچه معروف است، چراکه در این سبک از معماری، بنا پایین‌تر از سطح کوچه احداث شده تا علاوه بر استحکام، خاصیت عایقی خاک و مصالح به کار رفته در آن، این خانه را از سرما و گرما در امان نگه دارد و از طرفی دسترسی به آب قنات هم راحت‌تر باشد.

هنگام ورود به این خانه شما وارد یك هشتی می‌شوید كه دوشاخه است كه از یك طرف به بخش خدمه و از طرف دیگر به داخل بنا راه دارد. این هشتی مسقف است و در ان چند نشیمن به صورت سكو تعبیه شده است. وجود این سكوها به این دلیل است كه مسافران و یا مهمانان بتوانند روی آن‌ها بنشینند و كمی خستگی در كنند.خانه عباسیان از لحاظ تزئینات گچ‌بری و نقاشی، معماری بی‌نظیری دارد. در این خانه، انواع گچ‌بری‌های خاص از رسمی‌بندی گرفته تا یزدی‌بندی، کاربندی، قطاربندی، مقرنس و مشبک را در اوج ظرافت و زیبایی می توان دید. این خانه دارای ۵ حیاط است که به بیرونی، اندرونی، باغ، حوضخانه و قسمت خدمه منتهی می‌شود.

در ساخت تمام قسمت‌های این عمارت به جزئیات توجه زیادی شده است و هر كدام دارای هویت منحصربه‌فردی هستند. در میان این قسمت‌های مختلف، دو اتاق هستند كه بیش از دیگران به چشم می‌آیند: اتاق آینه و اتاق شاه‌نشین كه در زمان خود بسیار مجلل و لوكس بوده‌اند و در ساخت آن‌ها از گچبری‌های زیبا، آینه‌کاری‌ها، درها و پنجره‌های رنگین، پنجره‌های گچی نازک و ... استفاده شده است. اگر در روزهای تعطیل سال دلتان خواست به جایی زیبا و حیرت‌انگیز قدم بگذارید، خانه عباسی‌ها را از دست ندهید. این خانه آن‌قدر زیبا و جذاب است كه تا به حال فیلم‌ها و سریال‌های زیادی در آن ساخته شده است.

خانه عامری‌ها

خانه عامری ها در محله سلطان میر احمد در شمال معبر اصلی محله سلطان میر احمد و در جوار حمام سلطان میر احمد واقع شده است.مالک اولیه این خانه ابراهیم خلیل خان کلانتر بوده است. قدمت بنای اولیه به عصر زندیه باز میگردد و از جمله خانه های بسیار قدیمی کاشان است. این خانه دارای دو حیاط مستقل از هم برای دو بخش اندرونی و بیرونی است و حیاط سوم رو‌بازی بعنوان بهار بند در این خانه وجود دارد.

ویژگی بارز این بنا، وسیع بودن هر دو حیاط و همینطور مجلل بودن فضاهاو تزئینات این خانه است. از فضاهای مهم معماری این بنا باید از سرداب، شاه نشین، آینه خانه، هفت دری، هشتی ورودی، ایوان تابستانی و ایوان زمستانی، حوض خانه، بهار بند و دو باد گیر نام برد. تزئینات مقرنس، قطار بندی و رسمی بندی، شاه نشین، یزدی بندی بسیار مفصل ایوان و نقاشی های رسمی و تذهیب سقف سرداب این بنا قابل ذکر هستند. این خانه به علاوه چند خانه تاریخی در جوار آن مجموعهْ عظیم تاریخی را در کاشان تشکیل میدهند.

این خانه شامل حدود ۸۵ اتاق و چندین حیاط است که قدیمی‌ترین آن حیاط بیرونی و اندرونی است. خانه عامری‌ها در دوران قاجار به وسیله شخصی به نام سهام‌السلطنه عامری فرد توسعه یافت و بناهای دیگری به آن اضافه شد. مساحت عرصه این مجموعه که از چند خانه مجزای مجاور و در ارتباط با یکدیگر شکل گرفته در حدود ۹۰۰۰ متر مربع است و مشتمل بر ۳ خانه با ۵ حیاط مرکزی به صورتی اندرونی و بیرونی همراه با فضاهای سرپوشیده متعدد و متنوع است.

مهمترین بخش مجموعه، خانه عامری‌ها است، که دارای دو بخش اندرونی و بیرونی همراه با حوضخانه، ایوان‌های رفیع و شاهنشین‌های ۷ دری و تعداد زیادی اتاق‌های ۳ دری است که گرداگرد حیاط با آهنگی موزون و به صورت قرینه استقرار یافته‌اند. تمامی بدنه خارجی حیاط‌ها و برخی از بدنه‌ها و پوشش‌های داخلی با انواع تزیینات زیبا و هنرمندانه ایرانی همچون گچبری، یزدی و رسمی بندی، مقرنس، نقاشی روی گچ، درودگری، منبت کاری، گره چینی و برخی از هنرهای تزیینی دیگر پوشیده شده است.

در تمام حیاط‌های خانه عامری‌ها اصل تقارن در ضلع شمالی، جنوبی، شرقی و غربی رعایت شده است. حیاط‌ها دارای حوضخانه‌هایی هستند که از این فضاها در تابستان استفاده می‌شده. این خانه دارای بلندترین بادگیر در بین بادگیرهای خانه‌های کاشان است.چهار حیاط بیرونی، اندرونی، مهمان خانه، حیاط خدمه و سوارکاران نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفته و در ۳ حیاط دیگر نیز بستگان سهام‌السلطنه سکونت داشته‌اند. خانه عامری‌ها دارای حمام اختصاصی زنانه و مردانه جدا از هم نیز می‌باشد.

پس از سهام السلطنه، حیاط‌های بیرونی و اندرونی در اختیار فرزند وی، ابراهیم خلیل خان عامری و بقیه ساختمان‌ها به افراد دیگر این خاندان تعلق گرفت و به مررو زمان برخی از حیاط‌ها تفکیک و به افراد دیگر فروخته شد.

خانه بروجردی‌ها

قدمت این خانه عصر قاجاری به ۱۳۰ سال قبل باز می‌گردد. خانه بروجردی‌ها که هم بخش اندرونی و هم بیرونی دارد فاقد گودال باغچه است. این بنا در سه طبقه و به صورت چهار طرف ساخته شده و اطراف حیاط‌های اندرونی و بیرونی بنا شده است. این خانه بیشتر فضاهای معماری که در خانه‌های قدیمی کاشان یافت می‌شود را داراست.

از جمله دو سرداب، سرپوشیده، شاه‌نشین، پنج‌دری، مهتابی، هشتی ورودی، ایوان تابستانی، و ایوان زمستانی. ویژگی بارز این بنا سرپوشیده آن است که در کل شهر کاشان منحصر‌به‌فرد و استثنائی است. حیاط اصلی بیش از ۶۲۰ متر مربع و یکی از سه حیاط یا اندرونی آن بیش از ۶۳۰ متر مربع مساحت دارد. تزئینات ایوان تابستانی بنا در کاشان منحصر‌به‌فرد است و نقاشی‌های بی‌نظیری در سرپوشیده به چشم می‌خورد.

ساختمان به ابعاد ۳۰/۱۷ × ۹۰/۱۴ متر بنا شده است. جنس مصالح عبارت از خشت و گل و پایه بنا از سنگ لاشه محلی و ساروج است. بنا دارای ۷ اتاق در طبقه همکف، ایوانی در جلوخان و دو اتاق در طبقه زیرین است. درهای ورودی اتاق‌های زیرزمین رو به بیرون باز شده و طبقه اصلی با یک متر ارتفاع از سطح زمین ساخته شده تا از رطوبت محل در امان باشد.

بازشو‌های ساختمان چوبی بوده و اندود داخلی بنا به‌جز یک اتاق، بقیه از جنس گچ است. سقف‌های عمارت دارای سیستم تاق-تویزه و تاق-چشمه گنبدی بوده و از جنس خشت بنا شده است. نوع پوشش بام متناسب با محیط از غوره گل، کاه‌گل و لایه‌ای از برگ گیاهان ساخته شده است. نمای عمارت ترکیبی از آجر، گچ و شمشه‌های گچی است که در قسمت فوقانی نما به شکل زیبایی خودنمایی می‌کند.

حیاط به ابعاد ۷۵ × ۱۰۵ متر و دارای دو حوض بزرگ است که آب چشمه اسکندریه پس از گذر از باغ تالار، آبشار نیاسر، با رسیدن به این منطقه وارد حوض اول شده و پس از گذر از زیر ساختمان وارد حوض دوم در قسمت جلویی ساختمان می‌شده است.خانه تاریخی بروجردی‌ها در محله قدیمی سلطان امیر احمد کاشان قرار دارد. خانه بروجردی‌ها نمونه یکی از خانه‌های مسکونی اعیان‌نشین دوره ی قاجار است که در سال ۱۲۴۲ خورشیدی توسط یکی از بازرگانان معروف کاشان به نام حاج سید حسن نطنزی (بروجردی) ساخته شده است.

برخی از تزئینات بدنه داخلی هشتی ورودی در سال ۱۲۵۶ خورشیدی انجام گرفته است. هر چند برخی منابع تاریخ ساخت بنا را ۱۲۵۳ و اتمام آن را هجده سال بعد یعنی ۱۲۷۱نوشته‌اند. بر خلاف تصور عامه، این خانه به اهالی بروجرد متعلق نبوده بلکه چون مراودات تجاری این بازرگانان نطنزی‌الاصل کاشانی بیشتر با تجار شهر بروجرد انجام می‌شده، لذا کاشانی‌ها به ایشان بروجردی می‌گفته اند. به همین مناسبت، محل سکونت ایشان هم به خانه بروجردی شهرت یافته است.

معمار طراح و سازنده خانه بروجردی‌ها یکی از معماران چیره‌دست کاشان به نام استاد علی مریم کاشی بوده است که خانه طباطبایی‌ها (واقع در همین محله) و تیمچه امین‌الدوله (واقع در بازار میانچال کاشان) از دیگر آثار این معمار هنرمند است.

این خانه متناسب با خصوصیات اقلیمی و شرایط جوی منطقه کویری کاشان طراحی و ساخته شده، خصوصا اینکه در گرمای شدید تابستان با استفاده از بادگیرهایی که در بالای بام احداث شده، هوای خنک و بسیار مطبوع به صورت طبیعی و دائمی در زیرزمین‌ها جریان دارد. از نظر فضاسازی خانه بروجردی‌ها به طور کلی شامل دو بخش بیرونی و اندرونی است که سر در اصلی و هشتی ورودی بین این دو بخش مشترک است. ضمنا هر یک از این دو بخش درهای جداگانه‌ای هم دارند که باعث دسترسی مستقیم به كوچه شده است.

خانه طباطبایی‌ها

یکی از زیباترین و دیدنی‌ترین بناهای تاریخی کاشان، خانه طباطبایی‌هاست که در محله سلطان امیر احمد در بافت قدیم کاشان واقع شده است. این خانه که از شاهکارهای هنر معماری قدیم به شمار می‌رود به وسیله مرحوم سیدجعفر طباطبایی – از تجار معروف فرش آن زمان – در سال ۱۲۵۰هجری قمری ساخته شده است. خانه طباطبایی‌ها همچون دیگر بناهای تاریخی آن زمان برخوردار از تزئینات مجلل و باشکوه، اصالت معماری و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه است.

مجموعه خانه طباطبایی‌ها مشتمل بر ۳ بخش اندرونی بیرونی و بخش مخصوص خدمه است. مجموعه خانه تاریخی طباطبایی‌ها با ۴۷۰۰ مترمربع وسعت دارای ۴۰ اتاق، ۴ حیاط، ۴ سرداب (زیرزمین)، ۳ بادگیر و ۲ رشته قنات است. معماری خانه طباطبایی‌ها به شیوه معماری حجاب‌دار، گودال باغچه، متقارن و درون‌گراست.

خانه تاریخی طباطبایی‌ها که به وسیله هیئت امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی کاشان خریداری و در سال های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۶ با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان و با پشتیبانی مسئولان وقت وزارت و معادن و فلزات طبق نقشه اصلی و نخستین مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت، در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۵۰۴ به ثبت رسیده است. مجموعه تاریخی خانه طباطبایی‌ها هم اکنون زیرپوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می‌شود.

این خانه در نزدیکی خانه تاریخی بروجردی و در جوار بقعه مبارکه امامزاده سلطان امیر احمد خانه با شکوهی وجود دارد و به خاطر اینکه سنگ بنای این خانه را شخصی به نام حاج سید جعفر طباطبایی نطنزی بنا نهاده است به خانه طباطبایی موسوم و مشهور شده است. این خانه در زمینی به مساحت ۴۷۳۰ متر مربع و در حدود سال ۱۲۵۰ قمری با مهارت و هنرمندی معمار معروف کاشانی استاد علی مریم احداث شده است.

این خانه مشتمل بر چهار صحن و حیاط است که حیاط مرکزی متعلق به قسمت بیرونی و دو حیاط متعلق به اندرونی و یک حیاط متعلق به خدمه بوده است. قسمت اندرونی شامل اتاق پنج دری ساده در مرکز و دو حیاط در دو طرف آن و دارای سرداب هایی که بادگیر ها هوارا در آن جریان می‌دهند که این قسمت محل سکونت خانواده مرحوم طباطبایی بوده است. حیاط ضلع شمال غربی بزرگتر و تعداد اتاق‌های آن بیشتر است و دارای سرسرای پذیرایی مجزایی است.

در زیر قسمت اندرونی مخصوصا اتاق مرکزی، سرداب بزرگی قرار دارد که دارای مشخصات منحصر‌به‌فردی است و به علل مختلف از جمله وجود بادگیر، سقف ضربی، نوع مصالح به کار رفته در بدنه، دو جداره بودن بدنه، وجود حوضی که قبلا در مرکز سرداب بوده، اختلاف ارتفاع با سطح کوچه حدود ۸ تا ۱۰ متر، نسیم خنکی که از سطح حوض حیاط مرکزی وارد زیر زمین می‌شود؛ همه این عوامل باعث شده تا به خصوص در فصل تابستان ۱۵ تا ۲۰ درجه اختلاف دما بین زیرزمین و بیرون آن مشاهده شود.

قسمت بیرونی شامل تالار بزرگ (اتاق شاه‌نشین) در مرکز با نورگیرها و پنجره‌های مشبک رنگی و پنجره‌های کناری دو جداره که عمودی باز و بسته می‌شود. این اتاق دارای تزیینات نقاشی و آینه‌کاری و گچ‌بری‌های جالب از جمله پنجره‌های مشبک گچی است که همچون پارچه توری ظریفی به نظر می‌رسد. در دو طرف اتاق شاه‌نشین اتاق‌های گوشواره بنا شده است. در جلوی اتاق شاه‌نشین، ایوانی با آینه‌کاری و گچبری‌های جالب دیده می‌شود.

در طرفین تالار بزرگ دو حیاط خلوت و نورگیر به صورت قرینه یکدیگر احداث شده است که دارای تابلوهای بدیع نقاشی هستند و از نفایس آثار هنری این دیار به شمار می‌آیند. اسناد و قراین نشان می‌دهد که هنرمند بزرگ و نقاشباشی در بار ناصرالدین شاه قاجار یعنی میرزاابوالحسن غفاری کاشانی ملقب به صنیع الملک با مالک خانه دوستی نزدیک و مراوده خانوادگی داشته است، لذا به احترام دوستی که با مرحوم طباطبایی داشته در اجرای گچ‌بری‌ها و ترسیم نقاشی‌های این خانه نظارت داشته است.

این مطلب ارزش و اعتبار تزئینات خانه طباطبایی را بسیار افزایش می‌دهد. حیاط خدمه شامل اتاق‌های خدمه، زیرزمین خدمه، آشپزخانه و اصطبل زمستانی و تابستانی است که تعدادی از اتاق‌های خدمه از بین رفته است.آب خانه از دو رشته قنات دولت‌آبادی و نصرآبادی تامین می‌شده است. خانه طباطبایی دارای ۵ در ورودی است که ورودی اصلی به دو ورودی اندرونی و بیرونی در قسمت هشتی تقسیم می‌شود. علت پیچ و خم‌های راهرو‌های ورودی جهت شکستن اختلاف ارتفاع و نداشتن دید مستقیم است.