برخی از مورخین، بنای اولیه شهر یزد را به زمان اسکندر مقدونی نسبت می دهند که وی زندانی ساخته و نام آنرا چنین نهاده است و به اعتقاد عده ای دیگر از تاریخ نویسان در دوره ساسانیان به فرمان یزدگرد اول (۴۲۱-۳۳۹ م) در این محل شهری به نام «یزد گرد» بنا گردیده است.
نام یزد از همین عنوان گرفته شده است و به معنای مقدس، فرخنده و در خور آفرین می باشد.مورخین یونانی شهر کهن و باستانی را «ایساتیس» خوانده اند که احتمالاً بعد از ویرانی شهر کهن «کثه» پدید آمده است. پس از ظهور اسلام و گرایش مردم ایران به دین اسلام به یزد لقب «دارالعباده» داده شده است. این ناحیه همواره در دوره هخامنشیان از راههای معتبر مؤسسه های راهداری، مراکز پستی و چاپاری برخوردار بوده است.
راهداری در یزد قدیم چندان اهمیتی داشت که خاندان آل مظفر از منصب راهداری ناحیه میبد به پادشاهی رسیدند. در طی قرون متمادی آبادی های کوچک و بزرگ متعددی در این سرزمین پدید آمده و از میان رفته است. آنچه اینک سر افراز از میان ریگ های روان اعصار، مصون از رخدادهای مخرب تاریخی بر جا مانده، یادگارهای گویا از سرنوشت تاریخی این سرزمین و نشانگر فرهنگ و تمدن پر بار است. گر چه قدمت آبادی نشینی و تمدن در این سرزمین از هزاره جلگه های یزد تکوین یافته است، منابع مکتوب پیدایش را به عهد پیشدادیان نسبت داده اند.
یزد در گذر تاریخ
یزد، این دردانه کویر که تلألو شگرفش از پس غبار قرنها همچنان دیده نواز است، یکی از مراکز مهم فرهنگ و تمدن بشمار می رود و در بین سرزمینهایی که انسانهای یکجا نشین در پهنه آن عمری چندین هزار ساله را داشته اند، جایگاه خاصی دارد.اینکه در افسانه های تاریخی بنای اولیة مناطقی از یزد مثلا میبد را به سلیمان نبی، و یزد را به ضحاک و اسکندر و ابرکوه را به ابراهیم پیامبرنسبت داده اند، خود از نشانه های دیرینگی تاریخ و فرهنگ این سرزمین کهن است.
هرچند که دربیان تاریخ نمی شود به این روایتهای افسانه وار تکیه کرد: اما مجموعه اسناد پراکنده موجود در یزد نیز به سهم خود میراث شایان توجهی از فرهنگ و تمدن کهن و ریشه دار را در این سرزمین معرفی می کند برای مثال دست افزارهای سنگی یافت شده در تره های شیر کوه سنگ نگاره های کوه ارنان و سفالی نه های منقوش کشف شده در نارین قلعه میبد و نیز غارهای متعدد استان و مساکن باستانی و آثار معماری و شهر سازی باستانی و یادگارهای آئین های کهن ایرانی نظیر آئین مهر پرستی و نیآیش آناهیتا، که در گوشه و کنار این استان پراکنده است.
سکنی گزینی در این دیار همزمان با آغازعصر کشاورزی در نقاطی همچون مهر پادین (مهریز) فهرشان، پهره (فهرج) ، خورمیش (خورمیز)، ارد (اردکان)، شواز، قلاع موبدان (میبد) خراسان قرار داشتند و جزء- کرمان و پارس- عقدا پا گرفته است که در تقاطع راههای باستانی ری سرزمینهای دور دست ماد شمدره می شدند. یزد در آن روزگار، به نوعی نقش مرزبانی ایالتها و نگهبانی راههای متعددی را که به سوی ایران می رفته ، ایفا کرده است.
یزد در دوره هخامنشی به ایساتیس مشهور بوده و مرحوم عبدالحسین آیتی محل آنرا در دامنه بلندی های مهریز ذکر کرده است، که هرفته و سریزد کنونی بازمانده آن است. در جغرافیای بطلمیوس ایساتیس در دوره هخامنشی از جایگاه استراتژیک و ارتباطی ویژه ای برخوردار بوده و دارای اهمیت نظامی، راهداری و بازرگانی بوده است و تا زمان حمله اسکندر مقدونی نیز وجود داشته است.
روایتی است که اسکندر نام ایساتیس را به کثه تغییر داد و بعدها شهر جدید بر ویرانه های آن بنا شد می گویند هنگامی که شماری از بزرگان ایران در ری علیه اسکندر برخاستند، وی آنها را دستگیر کرد و همراه خود به فارس برد.چون به ویرانه های ایساتیس رسی، زندانیان را در چاهی زندانی کرد و آن محل را کثه نامید که در زبان یونانی به معنی زندان یا شهر کوچک است.
اما اسکندر هنگامی که از ری به پارت می رفت، ایالتهای پارس و ماد را گشوده بود.بنابر این خاک یزد را که از جرگه پارس و ماد بیرون نبود، از لحاظ سیاسی بایستی در ردیف سرزمینهای گشوده شده اسکندر مقدونی دانست.یزد در دوران ساسانی رو به توسعه و آبادانی نهاد و از جایگاه اجتماعی و اقتصادی ویژه ای برخوردار گردید. تاریخ نویسان قدیم یزد به اتفاق مطالبی درباره حضور و دخالت شاهان ساسانی بویژه قباد و انوشیروان و یزد گرد اول در منطقه یزد نوشته اند عمران و آبادی آن را به آنان نسبت داده اند.
یزد ریشه در یسن، یشت و یا یزش، به معنای ستایش و نیایش در زبان فارسی میانه دارد. یزد از یزدان به مفهوم پاک و مقدس و به معنی ذات خداوند نیز می تواند گرفته شده باشد : پس نام کنونی این استان یادگاری است از دوره ساسانی، و می توان آنراشهر آفریننده خوبیها و پاکیها وشهر خدا دانست.
آغاز دوران اسلامی:
یزد به دلیل جایگاه ویژه خود و قرار گرفتن در کنار شاهراه اصلی شرقی غربی ایران باستان، در نخستین سده اسلامی و درزمان خلافت عثمان،بدست مسلمین افتاد و ازنیمه دوم قرن اول هجری دوقبیله از اعراب فاتح (بنی تمیم و بنی عامر) در محلی که اکنون کوی عربها نامیده می شود،اسکان یافتند. تا پایان دوره امویان، یزد به دست اعراب اداره می شد.
یزد در تاریخ پر فراز و نشیب خود، روزهای تلخ و شیرین بسیار داشته و در گذر زمان و تحت تأثیر عوامل و حوادث گوناگون، دچار آبادیها و ویرانیها گردیده است.
تاریخ نگاران از زمان صفاریان، سامانیان و غزنویان اطلاعات چندانی را در اختیار ما قرار نداده اند:
اما قرن دوم تا چهارم هجری را (همزمان با احیاء دولتهای ایرانی) دوران آسایش و امنیت نسبی و رشد و اعتلای نیروهای تولیدی منطقه یزد و احداص و حفر قنات و نهر آبیاری وتوسعه اراضی کشاورزی و باغها می دانند. شاید بدلیل وجود همین امنیت است که در قرن چهارم هجری و درزمان استیلای آل بویه بر قسمتهای غرب و جنوب ایران و عراق، جمعی از علویان به یزد آمدند و در محلی که به کوی حسینیان معروف شد، سکونت گزیدند. سر شناس ترین ایشان امامزاده سید جعفر است که در سال ۴۲۴ هجری قمری وفات یافت و هم اکنون مزارش یکی از زیارتگاههای دوران طلایی و شکوفایی یزد در زمان آل کاکویه و اتابکان بود. حکام آل کاکویه در یزد منشأ اثر و باعث خیر و برکت شدند و درتوسعه شهر و رفاه عامه سعی فراوان داشتند. مساجد و مدارسی چند و قناتهایی جهت آبیاری دهان و محلات شهر ایجاد کردند.
ساخت بقعه دوازده امام که قدیمی ترین بنای کتیبه دار استان یزد است و آنرا مقبره علاء الدین کالنجار می دانند ، احداث یک حصار جدید چهار امیر سردار علاءالدوله به خط کوفی آن نقش شده بود، ایجاد ده گرد فرامرز در حوالی ابرند آباد و نیز محله یعقوبی که تا امروز به همین نام نشان باقی است، از کارهای شاخص این دوره است.
تابکان در سالهای ۵۳۶ تا۷۱۸ هجری با وجود نابسامانی و هجوم طوایف بیگانه به کرمان، اصفهان، فارس، به آرامی حکومت کردند. در این دوره یزد در مسیر جنوبی جاده ابریشم قرار داشت و منسوجات مختلفی که مواد اولیه آنها از نقاطی مانند: استر آباد، گیلان و مرو می آمد تولید می شد. دوری از سر حدات ، استقرار حکومت آل بویه در اصفهان و فارس ، رونق مبادلات بازرگانی و قرار گرفتن بر سر راههای تجاری و کاروان رو نواحی مرکزی و جنوبی ایران، موجبات رشد و تکامل شهر نشینی منطقه را در این دوره فراهم آورد . اتابکان با علاقه مندی زینت بیشتری به یزد داده اند و مدرسه و مساجد زیادی در آن بنا کردند. در زمان حمله مغول که با آن عصر سیاهی و شدید یرانیها آغاز شد، نواحی یزد نیز تحت تأثیرات منفی آن قرار گرفت.
آل مظفریکی از قدرتمندترین خاندانهی ناحیه یزد بودند. در زمان آنها محله هیی جدید در داخل شهر یزد احداث و هفت دروازه نیز گرد شهر ساخته شد تعمیر قلعه میبد، احداث یک بارو و حفر یک خندق نیز بری آن از اقدامات آنان بود.
آل مظفر آثار زیآدی ازخود بر جی گذاشتند که مهمترین آنها مسجد جامع فعلی یزد، خانقاه سید رکن الدین ،میدان وقت الساعت، رسد خانه ، منار مسجد مهر پائین و منار مسجد جامع ندوشن است. اکثر هنرمندان و دانشمندان بری در امان ماندن از حملات مغول ین شهر را مرکز فعالیتهی هنری و علمی دوران تیموری دوره اختلال و پریشانی در جنوب یران بود. بطوریکه اصفهان و شیراز صدمه زیادی دیده اند ویزد نیز از ین نابسمانی رنج فراوان برد اما در روزگار شاهرخ تیموری خرابیها ترمیم شد حدود هزار واحد مسکونی، تجاری ، مدرسه ، حمام وکاروانسرا تعمییر شدند. تیموریان دورشهر بارو و خندق و دروازه هی جدید یجاد کرده اند.امیر جلال الدین چخماق در کنار دروازه مهریجرد مجموعه ی مسجد، خانقاه، کاروانسرا، حمام و آب انبار و بازار بنا کرد که قسمتی از آن هنوز در میدان مرکزی شهر پابرجااست. مسجد میر چخماق بنام مسجد جمعه یزد که در مقابل مسجد جامع آل کاکویه و آل مظفر در کنار ، میدان امیر چخماق قرار دارد یکی از مظاهر شکوهمند معماری و از دیدنی هی ارزشمند یزد است.
در زمان صفویه یزد بعنوان یک مرکز تجاری و تولیدی داری اهمیتی خاص شد و در مبادلات بازرگانی رشد کرد در ین دوره راه پیتخت ( قزوین) از طریق سمنان و جندق به اردکان و یزد می پیوست و کالاهی مناطق شمالی و جنوبی کشور از ین طریق مبادله می شد. همچنین راه شاهی اصفهان به یزد و کرمان بعد از پیتخت شدن اصفهان ساخته شد و رباطهیی زیبا و بزرگ چون رباط میان راه عقدا تعمیر شد و رباط زیبی قلعه خرگوش در کنار بیابان گاوخونی ساخته شد. از مهمترین آثار تاریخی دوران صفویه می توان به مدرسه شفیعیه و رباط خوش طرح و زیبی زین الدین اشاره کرد.
در جریان هجوم افاغنه صنعت و تجارت یزد لطمات فراوان دید. باروی کار آمدن نادرشاه افشار و بیرون راندن افغانها از یران محمد تقی خان به حکومت یزد منصوب شد. وی و فرزندانش در یزد مجموعه ی از بازارها، کاروانسراها و عمارتها را بنا کردند که مهمترین آنها باغ دولت آباد و بادگیر بلند و زیبی آن و عمارت جنت آباد است. میدان و بازار خان نیز از دیگر کارها و آثار ین خانواده در حدود۱۸۰۰ کارگاه و ۶۰۰۰۰ کارگر ابریشم باف در یزد وجود داشت. انتقال آرام حکومت از زندیه به قاجاریه باعث شد ین خطه از آسیبهی جنگهی داخلی در امان بماند.در ین زمان شهر یزد به شهر امانت داران معروف شده بود : زیرا اموال بازرگانان بشدت محافظت می شد. از ین دوره خانه هی زیبیی چون خانه محمودی ، خانه رسولیان و خانه مودت باقی مانده است نیز آتشکده ، دخمه و معبد چک چک زرتشتیان مربوط به ین دوره می باشد.
در دوره پهلوی اول ودوم تغییراتی در کالبد فضیی شهر یزد روی داد. از آن جمله خیابانها، بلوارها و میدانهیی در همان دوره دریزد ساخته شد که به هیچ وجه با بافت قدیم و تحولات کالبدی گذشته ین شهر هماهنگ نشده بود و لذا ساخت فضیی و معماری شهر را بطور روشنی مخدوش نمود.
