ایران سرزمین اقلیم های گوناگون است اما با این حال، زمستان که سر و کله اش پیدا می شود، باید منتظر پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی بود که گروه گروه خود را از مناطق سرد شمالی سیبری به آب های گرم می رسانند و حتی برخی از آنها، فصل تخم گذاری یعنی بهار را در همین جا می مانند.

تالاب های پررونق خوزستان پیش از جنگ تحمیلی محل درآمدزایی اهالی بود و امروز، دیگر خبری از آن روزها نیست و عوامل انسانی ضدمحیط زیست هم بر خشکی بیشتر آنها افزوده است. اما طبیعت هنوز هم ما را به خود می خواند. هنوز تالاب های «هور العظیم» در حوالی دشت آزادگان و هویزه، «شادگان» میان خور موسی و شهر شادگان، «بامدژ» در شمال اهواز، «تمبی» در شمال مسجد سلیمان، «میانگیران» در شمال، «بندون» در شمال شرق ایذه و «برم شور» در نزدیکی هفتکل، ما را انتظار می کشند. بیایید آستین ها را بالا بزنیم و برای حفظ طبیعت خوزستان که طراوت بخش جنوب غرب ایران هستند، کاری کنیم.

هوری که عظیم خواهد ماند...

از نامش هم پیداست که عظیم بوده است؛ «هورالعظیم» هور اگرچه در فارسی دری به معنای خورشید است، اما در لفظ محلی، به آب و تالاب معنا می شود. زمانی البته در گذشته ها، مساحت این تالاب به دو میلیون کیلومتر می رسید، اما امروز به 118 هزار هکتار (یک میلیون و 180 هزار کیلومتر) رسیده است. این تالاب که باقیمانده تالاب های بزرگ بین النهرین است، در گذشته یک سوم سرزمین عراق را دربر می گرفت به طوری که از بالاتر از بغداد شروع شده و تا اروندرود ادامه می یافت با این وجود هنوز هم در حال حاضر، دوسوم مساحت آن در عراق قرار دارد.

این تالاب که از آذرماه 1389، با عنوان «منطقه حفاظت شده هورالعظیم» شناخته شده، در غرب خوزستان قرار دارد و از تنگه چزابه در شمال غرب بستان تا نزدیکی های خرمشهر امتداد پیدا می کند.

ارتفاع هور و مناطق پیرامون آن، از پنج تا هشت متر بلندتر از سطح دریاهای آزاد متغیر است. آب هورالعظیم که البته برخی از بومیان به «هورالهویزه» هم آن را می شناسند. از رودخانه هایی چون دوبرج، نیسان، سابله و چند رود انشعابی دیگر سرچشمه می گیرد و مهم تر از آن، در انتهای یکی از انشعابات رود کرخه قرار دارد و بخشی از آب های اضافه اروند هم به آن می ریزد. این تالاب امروز هم نشان از گذشته و طبیعتش نیز زیبایی حیرت آوری دارد.

هورالعظیم که همه معیارهای صدگانه سنجش تالاب ها را کسب کرده، همیشه محل تامین معاش ساکنان حاشیه تالاب بوده که به کارهایی مثل گاومیش داری، صید ماهی، صید طیور، حصیربافی، نی بری و کشاورزی اشتغال داشته اند. علاوه بر این جز شهر هویزه در 28 کیلومتری تالاب و شهر رفیع (مرکز شهرستان دشت آزادگان) در سه کیلومتری آن، روستاهای بسیاری در آن حوالی از میان رفته یا خالی از سکنه شده اند که مهم ترین علت آن، عدم اشتغال ورزی تالاب برای مردم است. این را هم بدانید که محمدرضا فرطوسی سال 1390 فیلم مستند 52 دقیقه ای «ایران؛ جنوب غربی» را ساخت که روایت گر آخرین ساکنان عرب تالاب هورالعظیم است.

به هرحال، برای آنهایی که راهی خوزستان می شوند و قصد هورالعظیم می کنند، طبیعت حرف هایی برای گفتن دارد. از گیاهان شروع کنیم که بخشی از آنها خشک زی و بخشی دیگر هم آب زی هستند. کاکله، کاهو وحشی، سورمه صحرایی در گروه اول و نی، جگن (چولان)، لوئی، نیلوفر آبی بردی، تیره تیزک و تیره گل میمونی در گروه دوم جای می گیرند اما اکنون که زمستان است و فصل بازگشت پرندگان مهاجر، بهترین فرصت این است تا پرنده نگری در هورالعظیم را هم تجربه کنید که از نقاط دوردست و کشورهای دیگر مهمان ما می شوند که از جمله آنها می توان به غاز، مرغابی، پلیکان و درنا اشاره کرد.

بخش وسیعی از پرندگان آبزی هورالعظیم را انواع اردک ها و غازها تشکیل داده که برای  مردم ساکن هور دراج، اردک مرمری، چنگر معمولی، باکلان کوچک و در بین پرندگان مهاجر اردک بلوطی، غاز پیشانی سفید، عروس غاز و اکراس آفریقایی از اهمیت بیشتری برخوردارند. با این حال در میان همه این گونه ها، میوه خور، اکراس آفریقایی، عروس غاز، غاز پیشانی سفید کوچک و اردک مرمری در شمار گونه های کمیاب به حساب می آیند.

طبیعی است که ماهیگیری در تالاب رواج داشته باشد. هورالعظیم چیزی حدود 20 گونه ماهی در خود گنجانده که بیشتر آنها قابل صید هستند. جز ماهیان بومی، در فصل تخم گذاری، ماهیانی از دیگر نقاط خلیج فارس هم راهی هور می شوند. بنی، شیربت، گتان، برزم، حمری، شلج، بیاح، هامور معمولی، کپور نقره ای، کپور سرگنده و آمور سفید از جمله ماهیان هور هستند. ناگفته نماند که در میان دوزیستان این منطقه، لاک پشت نرم اهمیت وافری دارد؛ چرا که به شدت در خطر انقراض است. در حوالی هورالعظیم البته جانورانی مثل گراز، شغال، خرگوش، شنگ و خفاش هم زندگی می کنند.

با این اوصاف، جاده سازی غیرضروری، عدم رعایت عرض مورد توافق درخصوص جاده ها، دفع پسماندهای حاصل از حفاری چاه ها و پساب های تخلیه شده در تالاب، از جمله کارهای غیرقانونی شرکت نفت است که در حوالی هور انجام می دهد و در کنار توفان شن و کاهش آب آن، عملا تالاب را در معرض خشکی و نابودی قرار داده است. این در حالی است که 54 درصد مساحت داخل ایران این منطقه از میان رفته و تنها 29 هزار هکتار از آن باقی مانده است.

در میانه آب

شمال خوزستان را دو تالاب مهم دربر گرفته است. اگر از اصفهان و چهارمحال و بختیاری عازم این منطقه شویدفل سفر زمستانی خوبی در پیش خواهید داشت. ابتدا به سراغ «میانگیران» می رویم که با ایذه، تنها 5 کیلومتر فاصله دارد. جایی در جنوب غرب کوهپایه های زاگرس و البته هشت کیلومتری شرق سد کارون 3 که از آذرماه 1389 به «منطقه حفاظت شده میانگیران» تغییر رتبه پیدا کرد. میانگیران، آب خود را که شیرین است نه از رودخانه های اطراف، که از نزولات جوی و ذوب شدن برف نواحی کوهستانی پیرامون خود می گیرد. این تالاب مهم و بین المللی، چیزی در حدود 2400 هکتار وسعت دارد و به لحاظ زیست گیاهی و جانوری جایگاه مهمی دارد.

گیاهان این تالاب و منطقه اطراف، عموما نی از تیره لویی، گیاهان مرتعی از خانواده گرامینه، بقولات خارشتر و گیاهان خانواده لگومینوز مانند انواع یونجه یک ساله و شنبلیله هستند. از میان جانوران منطقه هم می توان به تنجه، آنفوت، اردک نوک پهن، سرسبز، خوتکا، فلامینگو، گاوچرانک، لک لک سفید، لک لک سیاه، باکلان و حواصیل خاکستری از پرندگان و قورباغه، مار آبی و ماهی کامبوزیا نوروزی هم نمونه ای از دیگر جانوران آن هستند. اردک مرمری، اردک سرسفید و غاز پیشانی سفید کوچک از جمله پرندگان کمیاب این تالاب هستند. این تالاب هم مانند سایر تالاب های خوزستان، با مشکل کاهش سطح آب رو به رو شده است.

علاوه بر آن، بعضا به سبب ریخته شدن فاضلاب شهری و پساب کشاورزی، امنیت زیست آن با بحران مواجه شده است؛ حتی شهریورماه سال  جاری، بیش از هزار هکتار از این تالاب به آتش کشیده شده که در پی آن، ماهی های زیادی از بین رفتند. با این وجود، اگر به شمال خوزستان رفتید، این تالاب زیبا را از دست ندهید.

به ویژه آن که در اطراف آن، جز منطقه حفاظت شده شالو و مُنگشت، می توانید به تنگه کول فرح، اشکفت سلمان، نقش برجسته های یارعلی وند و کمال وند، قلعه کژدم، نقش برجسته خنگ اژدر و راسوند هم سری بزنید که آثار بازمانده از دوران عیلامیان در خود جای داده اند. البته تا اینجا که آمده اید، حیف است «تالاب بندون» را هم از دست دهید که با ایذه، تنها سه کیلومتر در شمال شرق فاصله دارد.

شادمانی در شادگان

حالا نوبت آن است که عازم «شادگان» شویم. منطقه ای عرب نشین در جنوب خوزستان با طوایف و قبایلی مثل بنی کعب و بنی تمیم. شادگان را در گذشته، به نام «دورق» یا «سورگ» می شناختند که مراد از آن، منطقه ای بود با نهرها و باتلاق های بسیار و نخلستان های فراوان. اما تالاب شادگان از مهرماه 1380به «پناهگاه حیات وحش شادگان» ارتقا پیدا کرد و مورد حمایت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت. چهار سال پیش هم مشمول طرح حفاظت از تالاب های ایران در کنار ارومیه و پریشان شد.

این تالاب از ترکیب سه تالاب شادگان، خور موسی و خورالامیه شکل گرفت. تالاب شادگان در میان شهرهای آبادان، خرمشهر، شادگان و بندر ماهشهر قرار گرفته است و به لحاظ موقعیت جغرافیایی از شمال به شادگان و خور «دورق» و از جنوب به رودخانه بهمن شیر، از غرب به  جاده دارخوین و آبادان و از شرق به آب های خورموسی محدود می شود. مساحت تالاب به 537 هزار و 700 هکتار و پناه گاه حیات وحش به 328 هزار و 926 هکتار می رسد. در این منطقه که ارتفاع آن، پنج تا هفت متر بالاتر از سطح دریاست، 110 گونه گیاهی و 311 گونه جانوری زیست می کنند.

از میان گیاهان آبی این منطقه می توان به چولان (جگن)، بردی (لوئی)، نی (قصب)، علف شور، آلاله آّی و نیلوفر اشاره کرد. همچنین از جمله گیاهان خشک این منطقه می توان به کنگر وحشی، درختچه گز و درخت نخل اشاره کرد. 154 گونه پرنده از جمله اردک، مرغابی، غاز، قره غاز، پلیکان و فلامینگو (مهاجر)، میوه خور، لیکوتالابی، چنگر، انواع کاکائی، خروس کولی، فلامینگو، تنجه و خوتکا (بومی) و نیز 36 گونه ماهی چون بنی، حمری، گتان، برزم، کپور سرگنده و کپور آینه ای، ماهی پیکو، کفشک ماهی، گربه ماهی، بوشلمبو، مارماهی و کوسه ماهی (غیرقابل مصرف) و پستاندارانی مانند گرگ، گراز، روباه، انواع موش، شغال، راسو و کفتار در این تالاب و پناه گاه حیات وحش آن زیست می کنند. ناگفته نماند که شادگان، دوزیستان و خزندگانی هم دارد که در پایداری اکوسیستم منطقه نقش چشم گیری دارند.

آب این تالاب که منبع اصلی تامین آن، رودخانه های کارون (از طریق نهر مارد)، جراحی (از طریق نهرهای مختلف چون نهر عطش و رگبه) و خورها دورق، قناقه، ملح و کویرین است، در نقاط شمالی، شیرین و در میانه و جنوب شور است. شادگان به جز آنکه به سبب وجود پوشش گیاهی انبوهی که دارد، ذخیره گاه زیست محیطی منحصر به فردی است، به لحاظ صید شیلات و تامین علوفه های دامی نیز حائز اهمیت است.

گاومیش داری، ماهیگیری، شکار پرنده، نی بری، برداشت علوفه و کشاورزی به ویژه خرما مهم ترین مشاغل ساکنان حوالی شادگان در شهرها و روستاهای اطراف است. با این وجود، هنوز هم، ورود پسماندهای صنایع فولاد، پتروشیمی و تصفیه نیشکر در خشکسالی های اخیر و احداث جاده آسفالته در شمال آن، سلامتی این تالاب را که حیاط مردم اطراف آن به آن وابسته است، تهدید می کند. اردیبهشت ماه امسال هم، «گری لوئیس» نماینده مقیم سازمان ملل متحد در ایران، در بازدید از این تالاب، از مشارکت جوامع محلی در بهبود وضعیت آن، تقدیر کرد. اکنون که زمستان است و هوای خوزستان هم مساعد و مناسب سفر، هم پرندگان مهاجر شادگان انتظارتان را می کشند و هم، جوانان قایقران چشم به راهتان تا شما را به میان آب شادگان ببرند.

بربام تالاب

تنها 40 کیلومتر با اهواز فاصله دارد: «تالاب بامدژ». این تالاب که آب آن هم شیرین است، چیزی حدود چهار هزار هکتار وسعت دارد و مهم ترین منشا آب آن، رودخانه شاوور است. اگرچه آب خروجی این تالاب، به رودخانه دز می ریزد، اما مهم ترین عوامل دوام و پایداری آب آن را بالا بودن سطح آب های زیرزمینی، سنگینی بافت خاک، فروافتادگی منطقه، بارندگی و جریان های سیلابی زمستانه و آب های برگشتی از زمین های کشاورزی دانسته اند. از جمله پرندگان 148 گانه این تالاب می توان به چنگر، لیکو خوزی، باکلان، ماهی خورک، اگرت، چوپ پا، آبچلیک و بلبل اشاره کرد که از آن میان، اردک مرمری در خطر انقراض قرار دارد.

عمده جانوران حوالی این تالاب، روباه، شغال، گرگ، کفتار، سمور، خفاش و خارپشت، قورباغه، وزغ، لاک پشت خزری، لاک پشت لاک نرم، جکوی، مار و ماهیانی چون کپور، شیربت، بنی، حمری و بیاح هستند. البته در بامدژ 134 گونه گیاهی وجوددارد که مهم ترین آنها، خارشتر خزری و ایرانی، ترنجبین، شیرین بیان، خارپبنه، شاه تره، گل گاوزبان، پونه، کنار، تاج خروس، نی و گاگله است.

این تالاب که در ارتفاعی در حدود 25 متر بالاتر از سطح دریاهای آزاد قراردارد، در میان اقلیم خشک و بیابانی اهواز، منطقه بکری است که گویی یکی از شش های تنفسی آن به شمار می آید. هرچند متاسفانه پساب های کشاورزی را روانه آن کرده اند. پرنده نگری زمستانی و لذت حاصل از آن، قطعا شما را به سوی بامدژ خواهدکشاند.

تالاب های دیگر

تمبی

خوزستان دو تالاب دیگر هم دارد که چندان شناخته شده نیست، یکی «تمبی» است. جایی در ارتفاع 2400 متری، میان چهارمحال بختیاری، لرستان و خوزستان؛ در نزدیکی مسجد سلیمان و درست در منطقه ای که قله «کینو» واقع شده است. این تالاب که در شرق قله قرار گرفته در فصول پرآب، مناظر زیبایی دارد. تمبی منطقه بکر و دست نخورده ای است که تلفن همراه در آن آنتن نخواهدداد و آب آشامیدنی در آن کمیبا است. پس اگر حرفه ای هستید و کوهنورد، تالاب تمبی را برای سفر انتخاب کنید.

برم شور

«تالاب بم شور» یکی دیگر از تالاب های خوزستان است. این تالاب در 20 کیلومتری هفتکل (دومین شهر نفتی ایران پس از مسجد سلیمان) قرار دارد. اگر از این شهر، 20 کیلومتر را به طرف شرق در جاده منتهی به باغملک بروید، به برم شور خواهید رسید.

کجا بمانیم؟

برای اقامت شبانه در خوزستان، می توانید از هتل ها و مهمانسراهای شهرهای محل گذرتان استفاده کنید. یا اینکه مهمان جنوبی های خونگرم و باصفا شوید که بی شک میزبانان خوبی برای تان خواهندبود.

چگونه برویم؟

اگر با قطار قصد سفر کرده اید، هم می توانید با قطارهای معمولی 23 هزار تومانی بروید که یک روز در میان ساعت 10:50 حرکت کرده و هم با قطارهای مجهزی که همه روزه ساعت 14:55 از تهران حرکت می کنند و شما را 16 ساعته به اهواز می رسانند و نیز هزینه سوار شدن به هواپیمایی که مقصدش مرکز خوزستان است، حداقل 55 هزار و 400 و حداکثر 201 هزار و 500 تومان بوده و همه روزه از تهران پرواز دارد. با این حال بد نیست بدانید که روزانه 18 سرویس از پایانه مسافربری جنوب، از ساعت 9:30 صبح تا 21:30 راهی اهواز می شوند که بهای این اتوبوس ها 29 و 48 هزا تومان است.

علاوه بر این، روزانه دو سرویس از همین پایانه مسافربری، راس ساعت 17 راهی ایذه می شوند که باید برای آنها هم 30 هزار تومان پرداخت کنید. اگر هم مایلید که با وسیله شخصی عازم شوید، بدانید که از پایتخت تا مرکز خوزستان، 820 کیلومتر، تا ایذه حدود 733 کیلومتر و تا اندیمشک هم 666 کیلومتر راه خواهید داشت اما برای رفتن به تالاب هایی که به آنها اشاره کردیم، می توانید این مسیرها را انتخاب کنید:

شادگان:

برای رفتن به این منطقه می توانید این مسیر را انتخاب کنید: جاده اهوازه به آبادان در ضلع غربی تالاب و پناهگاه حیات وحش شادگان از سه راه دارخوین تا ابتدای ورودی شهر شادگان و از سه راه دارخوین تا ابتدای ورودی شهر آبادان، جاده آسفالته آبادان- ماهشهر از وسط تالاب و پناهگاه عبور می کند.

هورالعظیم

جاده سوسنگرد، بستان، چزابه، هویزه، رفیع، راه شنی، پاسگاه نظامی طبر، شط علی، شما را به جاده هورالعظیم خواهد رساند.

میانگیران

باید خود را به ایذه برسانید. از آنجا هم که تنها 1.5 کیلومتر راه خواهید داشت.

بامدژ

راه اصلی دسترسی به این تالاب، جاده ترانزیتی اهواز- اندیمشک است و راه های آسفالته درجه دو و سه نیز به صورت راه های فرعی در محدوده آن وجود دارد و خط آهن تهران- خرمشهر هم در همان حوالی است. روستاهای مزرعه، بامدژ، سادات طواهر، سید جاسم و البته سد شاوور هم در کنار این تالاب قرار گرفته اند. بامدژ از اهواز 40 کیلومتر در سمت شمال غرب فاصله دارد.