در گوشه و کنار ایران  برخی مکان ها و ساختمان هایی وجود دارد که معماری منحصر به فردی دارند که این روز ها می تواند تبدیل به جاذبه ی گردشگری هم برای مردم داخل کشور و از آن مهم تر برای مهمانان و گردشگران خارجی باشد.

از یک طرف معرف فرهنگ و تاریخ ایرانی و اسامی ما است از طرف دیگر برای رشد صنعت گردشگری که موجب شکوفایی اقتصادی و اشتغال زایی است می توانند موقر باشند. در این بین برخی مناطق هم برخی مکان ها و ساختمان های قدیمی هستند که کمتر شناخته شده اند از این جمله می توان از مجموعه‌ی کم‌یاب و بی‌نظیر برج‌های کبوترخانه «ولاشان» که یکی از شگفت انگیز ترین معماری های ایرانی – اسلامی واقع در استان اصفهان و در نزدیکی  شهرستان خمینی‌شهر است، نام برد.

این کبوتر خانه ها که نمای زیبا و چشم نوازی دارند و از دیر باز کاربری های مختلف داشته اند در نزدیکی  رودخانه‌ی زاینده‌رود در فضای زیبا و سر سبز   منطقه‌ای  که معروف است به درچه قرار گرفته اند. کبوترخانه های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده اند این در حالی است که این برج های زیبای کبوتران به عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی در بسیاری از نقاط ایران خصوصا در همین استان اصفهان دیده می شوند.

البته گستره پراکندگی کبوتر خانه ها در  ایران از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی های اسفهان است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه ها را در خود جای داده است.

خوشبختانه در سال های اخیر به همت سازمان میراث فرهنگی و همکاری دیگر نهاد های مسئول بازسازی و مرمت شده اند و در اطراف آنها برخی امکانات برای رفاه گردشگران قرار داده شده است. این روز این کبوترخانه ها محل بازدید بسیاری از گردشگران است. خصوصا گردشگران خارجی که استان اصفهان یکی از مقاصد اصلی شان است از دیدن این معماری شگف انگیز و منحصر به فرد بسیار استقبال می کنند.

با ورود به ولاشان تعداد زیاد و متمرکزی از جالب ترین و زیباترین ساخته‌های دست بشر به نام برج های کبوتر خانه یا همان کفتر خانه ها مشاهده می شود.

کبوترخانه ها، یکی از تدابیر قابل تامل درامر کشاورزی در فلات مرکزی ایران است و اوج تفکر و معماری مردمانی را نشان می‌دهد که با پناه دادن به کبوتران و حفاظت از آنان در برابر پرندگان شکاری و سایر جانوران درنده، از فضولات آنان برای تقویت خاک زمین‌های زراعی خود بهره می‌بردند، بدون آنکه زیانی به محیط زیست و کشاورزی خود وارد کنند.

در سرتاسر استان اصفهان برج‌های کفتر خانه قابل مشاهده است، اما خصیصه متفاوت برج‌های ولاشان آن است که تعداد 12 برج از حدود 20 برج باقی مانده این روستا در فاصله‌ای نزدیک به همدیگر است و حدود 15 جریب از زمین‌های سرسبز کشاورزی را در بین خود محصور کرده است.

ولاشان کجاست؟

شاید کمتر کسی اسم ولاشان را شنیده باشد. اما این روستای زیبا که کبوترخانه های ان در نوع خود در ایران کم نظیر است یکی از روستاهای استان اصفهان در مرکز ایران است. جمعیت این روستا بر اساس آخرین سرشماری ها ۷۰۰۰ نفر است. اگر بخواهیم آدرس دقیق تری از این روستا بدهیم باید بگوییم.  ولاشان در ۱۵ کیلومتری جنوب غربی اصفهان قرار دارد.
 

روستای ولاشان که  یکی از روستاهای تابعه ی شهرستان خمینی شهر است که به سه محله لورک- گار نخود وولاشان تقسیم می‌شود.روستای ولاشان در ۱۵ کیلومتری جنوب غربی اصفهان در دشتی مسطح بنا گردیده که با شیب ملایم یک در صدی به زاینده رود منتهی می‌شود سه عارضه طبیعی کوه سفید (کوه شیری) در جنوب شرقی، کوه قائمیه در غرب وکوه آتشگاه درشمال شرقی آن قرار دارد.

این شهر با ارتفاع ۱۶۰۰ متر از سطح دریا وطول جغرافیائی ۵۱درجه و۳۲ دقیقه شرقی وعرض جغرافیائی ۳۲ درجه و۳۷ دقیقه شمالی، با تهران ۴۸ ثانیه اختلاف زمان دارد روستای ولاشان با۱/۱۲ کیلومتر مربع مساحت  از محلاتی همچون  صحراولاشان، لورک، گارنخود، شکل گرفته است.  از غرب و جنوب غرب با دو شهر زازران و قهدریجان از توابع شهرستان فلاورجان همسایه است و به عنوان آخرین نقطه درجنوب شهرستان خمینی‌شهر محسوب بر اساس تقسیمات کشوری جز بخش شهردرچه است.

"ولاشان" که  در 12 کیلومتری جنوب غرب اصفهان که امروزه یکی از محلات شهر ساحلی و زیبای درچه در حاشیه زاینده رود محسوب می‌شود.برخی معتقدند ولاشان در اصل از نام بلاش اول اشکانی گرفته شده است و در ابتدا بلاشان یا بلاشگرد تلفظ می شده است و بنا بر همین قول این روستای باستانی شکارگاه این پادشاه بوده است.

کبوتر خانه شاهکار معماری ایرانی – اسلامی

کبوترخانه‌ها یا کفترخانه‌ها، که در زبان محلی کبوترخان نیز گفته می شود، ساختمان‌های قدیمی  هستند  که معمولاً به شکل استوانه ساخته شده اند. کبوترخانه‌ها برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان، جهت مصارف کشاورزی فراهم امده بودند. کود کبوتر در گذشته استفاده های بسیاری در صنعت و کشاورزی داشته است کاربردهای کود کبوتر در  صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروت بوده است. به همین دلیل  شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی بر کبوتر خانه‌ها وضع کرده بود.
 

این برج های که معروف به کبوتر خانه هستند  به صورت استوانه ای ساخته شده اند. در درون و نمای بیرونی آن از  تزئینات قطاربندی آجری و گچی استفاده شده هم زیبا هستند و هم این که مانع تردد مارها به داخل برج شود.  ولی در برج های مکعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی که کبوتران احساس خطر می کنند به طور ناگهانی به پرواز در می آیند که این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می شود و برای رفع این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده اند تا طول برج کاهش یافته تا ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری می کند.

نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگرهای و طاق بندی با گچبری های خاص از دیگر ویژگی های دیگر برج کبوترخانه است. این خوش نشان از میزان دقت معماران ایرانی و مسلمان دارد. قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است که تنها کبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.

اعجاز علوم در معماری کبوتر خانه ها

در معماری ساختمان های کبوتر خانه از علوم مختلف بهره برده شده است از جمله این که در ساخت برج های کبوتر از دانش فیزیک  استفاده شده است. با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد. باید این امر در این معماری رعایت می شده است. در ضمن  استفاده از هندسه و ریاضیات در طراحی این ساختمان ها به وضوح به چشم می خورد.
 

دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر به کار می رفته است.

فضای داخلی کبوترخانه برای کبوتر های محلی  امن است تا جایی  که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می شده است.آشیانه ها آنچنان زیبا و منظم با مدول های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده است که باد در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری ایرانی – اسلامی یعنی کبوترخانه های ایرانی شده است.

در کل باید گفت که معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است. عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد اقتصادی کاربردی است هم از لاظ شکل ظاهری بسیار زیبا و چشم نواز.

دژی برای  محافظت از کبوتر ها

شگفتی معماری ایرانی – اسلامی در طراحی و عملکرد کبوترخانه ها تبلور یافته است که در نوع خود جالب است و نشان از نبوغ ایرانی – اسلامی دارد.  ساختمان های کبوترخانه ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است.

شک معماری کبوترخانه به گونه ای است که از کبوتر ها  در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ  محافظت می کند  و  پرندگان مهاجم به درون این برج ها نمی توانند نفوذ کنند زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می کرده است.
 

دقت در اجرای این برج های کبوتر به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می شد.

ضخامت دیوارها به صورت مخروطی طراحی شده که در هنگام زلزله تا حد امکان مرکزش ثقل برج در تزار پایین تری قرار داشته و از حساسیت آن تا اندازه ای کاسته شود وطراحی سازه ای ان به گونه ای است که حداکثر تعداد لانه و ظرفیت را برای کبوتروان به برج می دهد. وجود یک دیافراگم در میانه برج باعث می شود تا ایستایی برج نیز افزایش یابد.

به علاوه همین امر و شکل مقاوم خارجی برج در مقابل نیروی باد باعث می شود تا در هنگام پرواز ناگهانی دسته ای از کبوتران از فراز برج همزمان با مشاهده نزدیک شدن پرندگان شکاری به ان و ایجاد رزونانس (امواج تشدیدگر) ناشی از پرواز دسته جمعی تخریب نشده و مقاومت کافی در مقابل این امواج مخرب را داشته باشد.

کبوتر خانه ها محلی برای کسب و کار اقتصادی

عملکرد اقتصادی کبوترخانه ها در گذشته بر کسی پوشیده نیست زیرا این مکانها زمانی کارخانه ساخت مرغوبترین کود جهان شناخته می شدندمعماری زیبای کبوترخانه های ایرانی همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست.

کبوترخانه ها از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی  در منطقه ولاشان  و درچه در استان  اصفهان است و البته  در یزد و میبد  هم این روش ها به کار می رفته است . برج کبوترخانه هم به لحاظ حمایت از پرندگان بی پناه و هم به جهت استفاده ای که در گذشته از کود آنها برای کشاورزان می کردند قابل توجه است.
 

پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاک استفاده می کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می شد، در اطراف آبادی ها می ساختند. فضولات حاوی قادیر قابل توجهی نیتروژن شیمیایی و آلی و دارای اکسیدهای فسفر و پتاسیم کبوتران در مزارع کشاورزی ماربین بین کشاورزان خرید و فروش می شد. این فضولات باعث می شد تا بهترین محصولات کشاورزی از سیفی جات و سبزی جات گرفته تا خربزه، گلابی، به، سیب، حبوبات وگندم تولید شود. امروزه در شهر تلوز فرانسه برج های کبوتر خانه با طرح و مصالح متنوعی دیده می شود.

در زمان های دور  برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان معمول بود. ساخت چنین بناهایی در حوالی اصفهان و یزد معمول بوده‌است. کبوترخانه‌های کوچک و بزرگ ایران به حسب اندازه میان هزار تا ۴۰ هزار کبوتر را در خود جای می‌دهند.

برج های کبوترخانه ولاشان   بیش از 25 عدد است  وظرفیت آنها از هزار تا هزار و پانصد متفاوت است.  از نظر مهندسی و معماری به عنوان شاهکار مهندسی ایرانی و اسلامی مطرح است. در گذشته در ولاشان  مرسوم بوده که هر کس قصد داشت ازدواج کند،  باید با اهالی روستا به صورت دسته جمعی سالی یک برج کبوترخانه احداث نماید.

کبوتر خانه ها در گذر تاریخ

در دوره صفوی در اصفهان در حدود 3000 برج کبوترخانه وجود داشته است. با یک حساب سراگشتی ساده می توان دریافت که در دوران صفوی شاید چیزی حدود 18 میلیون لانه کبوتر با احتساب ظرفیت میانگین 6000 کبوتر برای هر کدام از برج ها ، وجود داشته است.

شاردن جهانگرد فرانسوی که در روزگار صفوی از ایران دیدن کرده‌است می‌نویسد: «به باور من ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می‌شود... این کبوترخانه‌های عظیم، شش بار بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین پرورشگاه‌های پرندگان ماست. پیرامون اصفهان بیش از ۳۰۰۰ کبوترخانه شمرده‌اند.»
 

کبوترخانه در گذشته در اقتصاد کشور نیز تاثیرگذار بوده اند به نحوی که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد و بی انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آن ها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم.

ابن بطوطه مراکشی جز  اولین سفرنامه نویس هایی  بوده که درباره کبوترخانه ایرانی می نویسد.او در سفر طولانی خود در حدود پنج قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) می گوید: این کبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: "قیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا که برجهای کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم...»

در گذشته کشاورزان ظرفی حاوی شیر در کنار برج قرار می دادند که در میان حاقه هایی از آهک بود. هنگامی که مار به قصد خوردن شیر، پوست بدنش به آهک آغشته می شده که همین باعث مسمومیت و مرگ مار می گردید. برخی از برجهای کبوترخانه مثل برج دستگرد دارای نوار گچی به ساختمان برج یود نا مار نتواند از دیوار برج به داخل لانه کبوتران نفوذ کند.

در درچه رسم بود که چون می دانستند مار عاشق خوردن ماست است، ظروف سفالینی که دهانه باریک را از ماست پر می کردند و در کف برج دفن می کردند. پس از ورور مار به داخل برج، مار به داخل کوزه رفته و از ماست می خورد ولی در مراجعت دیگر قادر به خروج از کوزه نبود جون پس از حوردن ماست، بدن او افزایش حجم پیدا کرده و با این ترفند مار به تله افتاده و کشته  می شد.

کبوتر خانه ها فرصتی برای رشد صنعت گردشگری

در حالی که کبوتر خانه ها با معماری شگفت انگیز خود و فن آوری مبتکرانه ، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده در جهان هستند. اما در ایران امروز چندان به آن ها توجه نمی شود.
با ورود کود های شیمایی این روز ها عملکرد پرسود کبوترخانه ها در کشاورزی نادیده گرفته می شود  متاسفانه عملکرد پرسود این بناهای با ارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، برای بسیاری از ایرانیان نا شناخته   است. اما این روز ها میتوان از این بنا های شگفت انگیز و معماری بی بدیل ایرانی – اسلامی برای رشد و گسترش صنعت گردشگری استفاده کرد.
 

این برجهای دل انگیز کبوتران هر کدام می توانند یک جاذبهی گردشگری منحصر به فرد باشند. به نظر می رسد با برنامه ریزی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمان های مرتبط، در حفظ این آثار معماری تاریخی و همچنین جذل گردشگران داخلی و خارجی بیشتر کوشید.