برج در لغت بنای بلند و باریک استوانه‌ای یا چند پهلو است که بیشتر برای دیده بانی و دفاع مورد استفاده قرار می‌گرفته است.برج‌های ایران گاه به صورت حصاری استوانه‌ای و مستقل در نزدیکی دیوار شهرها یا قلاع قرار داشته و گاه نیز متصل به استحکامات قلعه ساخته می‌شده‌اند. علاوه بر قلاع، در دو سوی درِ ورودی کاروانسراها نیز برای دیده بانی و مراقبت برج‌هایی ساخته می‌شده است.در ادامه با چند نمونه از برج‌های تاریخی کشورمان بیشتر آشنا می‌شوید.

برج طغرل - تهران

برج طغرل در شرق آرامگاه ابن بابویه در شهر ری در استان تهران قرار دارد. این برج از آثار به جا مانده از دورهٔ سلجوقیان است و در سال 1310 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.برج طغرل بیش از  48 متر مربع مساحت و حدود 20 متر ارتفاع دارد. اسکلت آن خشتی و آجری به صورت استوانه‌ای است. این برج شبیه عقربه‌های ساعت است و می‌توان از روی تابش آفتاب روی کنگره‌های آن زمان را تشخیص داد.

خشت به کار رفته در برج زاج و خاک و سفیده تخم مرغ است که بر استحکام آن می‌افزاید. از ویژگی‌های جالب و منحصر به فرد این برج، کاربرد آن به عنوان یک ساعت آفتابی است.برج طغرل برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ شمسی مرمت و بازسازی شد و پس از آن لوحه‌ای مرمر بر سردر بنا نصب شد. بار دیگر در دهه 1370 خورشیدی مورد مرمت قرار گرفت.
 

 

برج‌های دوگانه خرقان - قزوین

خرقان در منطقه‌ای کوهستانی در جنوب غربی قزوین، قرار دارد. برج‌های آرامگاهی خرقان در 1 کیلومتری حصار ارضی، از توابع خرقان غربی و در ۳۲ کیلومتری جاده قزوین - همدان واقع شده اند.در این منطقه دو آرامگاه از دوره سلجوقی بر جای مانده است. برج اول 8 ضلعی است و بر هر ضلع آن، طرح‌های متنوع آجری منقوش شده است. گنبد برج نیز دوپوش است و دو پلکان مارپیچ به آن منتهی می‌شود. ارتفاع این آرامگاه حدود 15 متر و قطر بنای آن حدود 11 متر است.برج دوم، با فاصله حدود 30 متر از برج اول، از نظر شکل و ابعاد تقریبا هم اندازه برج اول است. برج‌های آرامگاهی خرقان با بیش از 50 طرح آجری، جزو شاهکارهای آجرکاری معماری ایران به شمار می‌آیند.
 

 

برج قابوس - گلستان

برج کاووس یا میل که به آن گنبد قابوس نیز گفته می‌شود، در شهر گنبد کاووس در استان گلستان قرار دارد. این بنا، بلندترین برج آجری دنیاست و در قرن چهارم هجری ساخته شده است. این برج در سال 375 شمسی ساخته شده است.این بنای باشکوه روی تپه‌ای ساخته شده که نزدیک 15 متر از زمین اطراف آن بلندی دارد و ساختمان آن از سه بخش پی، بدنه و گنبد تشکیل شده که روی هم 55 متر ارتفاع دارند.بدنه برج روی پایه‌ای مدور قرار گرفته که تنها نزدیک به 2 متر آن بیرون از سطح زمین قرار دارد و حجم وسیعی از آن در دل تپه فرو رفته است. بدنه بنا سراسر از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که در نهایت پختگی و استحکام هستند و به علت تابش آفتاب در طول قرن‌ها به رنگ زرد طلایی زیبایی درآمده که خود بر زیبایی بنا افزوده است.گنبد مخروطی بنا به ارتفاع 18 متر بدون هیچ واسطه‌ای روی بدنه برج قرار گرفته و دارای شیب تند و سطح صاف و صیقلی بوده و بر خلاف اکثر برج ها و گنبدهای آرامگاهی، تک پوش است که این موارد باعث ماندگاری آن شده است.برج گنبد کاووس فقط از آجر ساخته شده و در آن بتون آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و ... وجود ندارد. این در حالیست که نه فرسوده شده و نه زلزله توانسته حتی یک ترک به آن بیندازد.
 

 

برج مهماندوست - سمنان

برج مهماندوست در نزدیکی روستایی به همین نام در نزدیکی شهرستان دامغان در استان سمنان قرار دارد. این برج بدون سقف است و ساختمانی آجری دارد و در سال 490 قمری ساخته شده است. ساختمان این برج با دقت فراوانی ساخته شده به طوری که بعد از حدود هزار سال که از عمر آن می‌گذرد، تیزی لبه تزئینات آجری قرنیزهای آن همچنان چشم‌نواز هستند. دور دایره این برج از خارج ۳۴ ذرع و قطر آن از داخل 20.7 متر است.این برج دوازده ترک دارد که یکی از ترک‌‌ها مدخل است. پس از آن کتیبه‌‌ای قرار دارد به خط کوفی و بالای آن کتیبه دیگری است به خط بنائی و از آن به بعد گنبد مخروطی شروع می‌‌شود، اما گنبد آن خراب شده است.در برج، یک قبر آجری در وسط و دو قبر دیگر سنگ‌‌چین دیگر دیده می‌‌شود. هویت شخص دفن‌شده در برج مشخص نیست و تحقیقی هم درباره آن انجام نشده است.تزیینات بالای برج شامل: کتیبه‌ها و مقرنس‌کاری‌های زیبایی است که کتیبه‌ها به خط کوفی و دورتادور برج را فرا گرفته‌اند. در این کتیبه‌ها تاریخ بنای برج سال ‌٤٩٠ هجری قمری نوشته شده است. برج روی پایه‌ دایره‌ای‌شکلی قرار گرفته و قسمت تزیینات آن از ‌١٢ضلعی به استوانه تبدیل شده است که به‌دلیل این ویژگی جزو برج‌های استثنایی محسوب می‌شود.
 

برج رادکان - گلستان

برج تاریخی رادکان در جنوب شهرستان کردکوی در غرب استان گلستان قرار دارد و یکی از آثار تاریخی و دیدنی این استان با بیش از یک هزار سال قدمت است.این برج حدود 32 متر ارتفاع و 15 متر قطر از 2 قسمت گنبدی و بدنه تشکیل شده که گنبد آن به صورت مخروطی بلند و  کشیده و به صورت 2 پوسته‌ای است. این بنا در گذشته به عنوان راهنمای بازرگانان و مسافران مورد استفاده قرار می‌گرفت.مصالح بنا از آجر و نوعی گچ است که در نمای خارجی آن نیز در بین سرآجرها تزئینات گچی تورفته با انگشت دست وجود دارد.ورودی هلالی شکل بنا در ضلع جنوبی است که در بالای سردر آن یک قاب مستطیل شکل با کتیبه‌ای به خط کوفی و تزئینات گچی و آجری وجود دارد که قسمتی از آن از بین رفته است. نمای داخلی بنای برج رادکان کردکوی نیز به صورت مدور و با گچ‌اندود شده است.برج رادکان استان گلستان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
 

 

برج آرامگاه بابا حسین - همدان

برج آرامگاه بابا حسین (یا ددحسین) در ۵۵ کیلومتری غرب ملایر و ۱۲ کیلومتری شرق مرکز دهستان سفید کوه (انوچ) در دامنه باغات روستای سیاه کمر، قرار دارد.گفته می شود این مکان، آرامگاه یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل، حضرت یوشع بن نوح بوده که در گذشته مورد توجه یهودیان ساکن در منطقه بوده است. برج آرامگاه بابا حسین دارای پلان و و طرح 12 ضلعی منتظم از نوع برج مقبره‌های دارای گنبد رک (مخروط) است.قسمت داخلی آن به صورت 8 ضلعی و در داخل هریک از اضلاع طاق نمایی نسبتا عمیق با قوس‌های جناغی ایجاد شده است.این طاق نماها هر یک داخل قاب مستطیلی شکلی که با آجرکاری برجسته ایجاد گردیده است قرار گرفته‌اند. وجود این طاق نماها علاوه بر تزیین جهت کاستن اضلاع دوازده گانه بیرونی به 8 ضلع در درون بوجود آمده‌اند.مقبره بابا حسین در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
 

 

برج رادکان - خراسان رضوی

برج رادکان در استان خراسان رضوی و در 80 کیلومتری مشهد در مسیر چناران در محل شهر قدیم رادکان قرار دارد.ارتفاع این برج 35 متر، قطر داخلی‌اش 14 متر و قطر خارجی آن 20 متر است. منظر بیرونی بنا تا ارتفاع 2.5 متری به شکل 12 ضلعی و از آن جا تا زیر گنبد به صورت 36 ترک نیم ستونی ساخته شده است. برج رادکان دارای گنبد مخروطی شکل است که ساختمان آن احتمالا در سال 607 قمری به پایان رسیده است.تاریخ احداث برج رادکان را دو سال 600 یا سال 680 ذکر می کنند. به دلیل وجود بروج دوازده‌گانه برخی برای این برج کارکرد تقویم و ستاره‌شناسی نیز قایل‌اند. برج رادکان، در روزگار اوج خود، تنها تعیین کننده فصل، سال و نوروز در جهان بوده است. این برج اثر ریاضی دان، ستاره شناس و دانشمند بزرگ ایرانی، خواجه نصیرالدین توسی است.
 

برج کشمر - خراسان رضوی

برج کشمر در استان خراسان رضوی در نزدیکی شهرستان کاشمر و در شمال شرقی بردسکن در روستایی به همین نام قرار دارد.معماری این برج که 18 متر ارتفاع دارد به سبک برج رادکان است. شکل درونى برج، هشت‌گوش است و 42 متر محیط خارجی و 21 متر محیط داخلی دارد. نمای خارجی پوششی مخروطی شکل دارد و از آجر ساخته شده است. بنا دو جداره است که از جدار داخلی طاقی‌هایی به داخل بنا ساخته شده است. برج از داخل 3 طبقه دارد و ارتفاع تیزه اصلی گنبد تا کف 31 متر است.مهمترین کارکرد این برج راهنمایی مسافران مرکز ایران به نیشابور بوده است.
 

 

برج شمس تبریزی - آذربایجان‌غربی

برج شمس تبریزی روی مزاری منسوب به شمس تبریزی در دوره صفویان در شهر خوی ساخته شد.سطح بیرونی این مناره با شاخ‌هایی از قوچ وحشی که شاه اسماعیل صفوی طی اقامت 40 روزه‌اش در کوه چله خانهٔ خوی شکار کرده بود، تزیین شده است.مدارک و تصاویر مینیاتوری باقیمانده از مقبره شمس تبریزی در شهرستان خوی نشان می‌دهد این بنا در ابتدا از ۳ مناره دور قبر شمس تشکیل شده بود که به دلایل طبیعی اکنون تنها یکی از آنها مانده است.برج شمس تبریزی 3.40 متر قطر ۱۱ متر مساحت دارد.
 

 

برج اخنگان - خراسان رضوی

برج یا میل اخنگان بنایی آجری است که در فاصله ۲۲ کیلومتری شمال شهر مشهد مجاور روستایی به همین نام در کناره جاده توس به پاژ (زادگاه فردوسی) قرار دارد. طرح معماری میل به دوره تیموری و قرن نهم هجری منتسب است.این برج، مقبره‌ای به ارتفاع ۱۷ متر است که روی سکوی مدوری با هشت نیم ضلعی قرار گرفته‌است و نمای خارجی آن علاوه بر دارا بودن شکل مدور با 8 نیم ستون الحاقی تزئین شده‌است. بر راس بنا گنبدی از نوع مخروطی قرار گرفته که با کاشی‌های لاجوردی و فیروزه‌ای در نوارهای افقی تزئین شده‌است.بنا از آجر ساخته شده و با قطعات کاشی به شکل‌های مستطیل، چند ضلعی و ستاره چلیپا با نقوش برجسته و متنوع به رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای تزئین شده است.
 

 

برج کاشانه بسطام - سمنان

برج کاشانه، در جنوب شهر بسطام و جنوب خاوری مسجد جامع بسطام در استان سمنان قرار دارد. این برج از بناهای تاریخی قرن هفتم و هشتم هجری است. تاریخ بنای برج کاشانه بر اساس کتیبه سر در ورودی، سال 700 قمری است.ارتفاع این برج 20 متر است و در بالای برج نوشته‌ای به خط کوفی دیده می‌شود که در آن نام الجایتو ثبت شده است.ارتفاع این برج از درون ۲۴ متر و از بیرون نزدیک به ۲۰ متر است. شکل خارجی آن چند ضلعی منتظم سی ضلعی است.در بالای برج دو حاشیه از آجرها بزرگ وجود دارد که روی آن مطالبی نوشته شده است. در ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمه بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار زیبایی دیده می‌شود.برج کاشانه در سال 1310 در فهرست آثار تاریخى به ثبت رسیده است.
 

 

برج سه گنبد - آذربایجان‌غربی

سه‌گنبد نام برجی در جنوب شرقی شهر ارومیه مرکز استان آذربایجان غربی است. این بنا آرامگاه است و در سال ۵۸۰ قمری ساخته شده است.در مدخل بنا سه کتیبه به خط کوفی باقی مانده است و این بنای تاریخی به شکل استوانه و مدور ساخته شده است. قطر بنا 5 متر و ارتفاع آن 13 متر است. ساختمان فعلی دو طبقه است و در چهار سمت آن دریچه‌هایی وجود دارد.‌بناى استوانه‌اى شکل مدور دخمه‌ای دارد که قسمت فوقانى آن را به وسیلهه آجر به مقبره تبدیل کرده اند. تزئینات سر در ورودی مقبره نیز در نوع خود کم نظیر است و به صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه به خط کوفی تزئین شده است.این اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
 

برج باراجین – قزوین

برج باراجین در 12 کیلومتری شمال قزوین قرار دارد و می‌توان آن را از آثار قرن 4 یا 5 هجری قمری به شمار آورد. در مجموع بنای برج بارجین از نظر تناسب، اثری جالب توجه است و این طور دیده می شود که از پایین به بالا، رفته رفته از قطر بنا کاسته می‌شود. طرح برج به شکل 8 نیم ستون مدور است و در فواصل منظم، دور تا دور بدنه اصلی برج اضافه شده‌اند.ارتفاع این نیم ستون‌ها نزدیک به 6 متر است. حدود 1 متر به بالای برج مانده، یک ردیف سنگ خارا که با دقت خاصی تراشیده شده، دور تا دور برج را فرا گرفته و حدود 10 سانتیمتر لبه آن، از بدنه برج بیرون آمده است. این برج 1 ورودی دارد. داخل برج طرح مشخصی ندارد و احتمالا به دلیل حفاری‌های مکرر، شکل خود را از دست داده است.
 

 

برج شیخ شبلی - تهران

برج شبلی در منتهی‌الیه قسمت شرقی شهر دماوند به شکل یک بنای منفرد روی تپه‌ای واقع شده است. برج شبلی ابتدا بصورت 8 ضلعی ساخته شد ولی در دوران بعدی آجرکاری به سبک سلجوقیان روی آن انجام شده است. این بنای تاریخی ارزشمند که تقریبا 10 متر ارتفاع دارد، یک برج آرامگاهی آجری 8 ضلعی با پشتیبان‌های مدور در گوشه‌های آن است.این برج از آثار قرون 4 و 5 قمری و از دوران سلجوقی است و در سال 1351 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. بدنه برج، گره چینی و تزیینات آجری زیبایی دارد و گنبد آن که مخروطی شکل و 8 ترک است با زاویه تند به طرف رأس متمایل می‌شود.
 

 

برج خورموج - بوشهر

برج یا قلعه خورموج در شهر خورموج از توابع بخش مرکزی شهرستان دشتی در استان بوشهر قراردارد و یکی از قلعه‌های معروف و تاریخی و یکی از نقاط نگهبانی و جایگاه پاسداران شهر در دوران گذشته بوده‌است.این برج یکی از آثار شکوهمند و تاریخی استان بوشهر است که در حال حاضر یکی از برج‌های آن باقی مانده‌است. قلعه خورموج شامل چهار حصار، چهار قلعه، اندرونی، عمارت مرکزی و قراولخانه و اصطبل است. سبک معماری آن سلجوقی و متاثر از سبک قلعه سازی دوره ساسانی است که با استفاده از طاق‌نماها و گچبری در آرایش دیوارها و درون اتاق‌ها بنا شده است. در داخل قلعه مهمانخانه و قراولخانه به سبک معماری ایتالیایی و به سبک بناهای زمان صفوی ساخته شده بود که معماران شیرازی و اصفهانی کار ساختن آن را بر عهده داشتند. برج قلعه خورموج دارای 3 طبقه و یک زیرزمین است. در زیرزمین بنا سقف به شکل گنبدی و با تقارن زیبایی ایجاد شده‌است. این تقارن در طبقات دیگر نیز حفظ شده‌است. در طبقه اول سقف چندان تفاوتی نکرده و تنها فرق آن، نقش و نگار‌هایی است که به آن اضافه شده است.قلعه محمد خان دشتی در سال 1379 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
 

 

برج دوزال امامزاده شعیب - آذربایجان‌شرقی

برج دوزال در 65 کیلومتری شهرستان جلفا بر فراز کوهی مشرف به رود ارس روی آرامگاه امامزاده شعیب بنا شده است.این برج دارای هشت ضلع آجری بلند است که روی یک قاعده سنگی استوار شده و در هر ضلع آن، طاق‌نمایی بلند با طاق‌ جناغی قرار دارد. حاشیه‌ای از تزئینات معرق با کاشی‌های لاجوردی و فیروزه‌ای دور تا دور قسمت بالای برج را جلوه‌گر ساخته است.