ترکیب محیط درونی بدن، پیوسته تحت تاثیر عوامل درونی و بیرونی می تواند تغییر کند و موجب اختلالاتی در بدن گردد. برای ثابت نگه داشتن این ترکیب و برقراری وحدت عمل و هماهنگی لازم بین اعمال گوناگون، اعضاء متعددی در بدن فعالیت می نمایند. از نظر اهمیت، نخست دستگاه عصبی و سپس دستگاه غدد درون ریز این امر مهم و حیاتی را برعهده دارند.

دستگاه عصبی با کنترل عصبی و غدد با کنترل شیمیایی این هماهنگی و تعادل را ایجاد می نمایند.کنترل شیمیایی به وسیله مواد شیمیایی انجام می گیرد که این مواد از ساختمان هایی به نام غده ترشح می شوند. کنترل شیمیایی در مقایسه با کنترل عصبی کند تر و دارای اثر طولانی تر است. کار غده ها خود به وسیله هورمون ها و دستگاه عصبی تنظیم می گردد. هر چند که دستگاه عصبی و غدد درون ریز از نظر ساختمان به طور کامل با هم تفاوت دارند اما چون دارای هدف مشترک هستند ارتباط آن ها تنگاتنگ است. غدد درون ریز در نواحی مختلف بدن قرار دارند اما به لحاظ همانندی عملی و ساختمانی زیر یک عنوان بررسی می گردند.

غدد و انواع آن

ساختمان غده ها از سلول های پوششی است که به صورت غده ای تغییر شکل یافته اند و کار تخصصی انجام می دهند. بنابراین با توجه به خاصیت ترشحی در بافت پوششی غده ها نیز ترشح موادی مانند عرق، چربی، شیر، انسولین و … را در بدن بر عهده دارند این مواد ممکن است به وسیله مجراهای به سطح بیرونی شیر و عرق و ..) یا حفره های درونی بدن ( آنزیم ها و ترشح مخاطی دستگاه گوارش و تنفس) ترشح شوند و یا به طور مستقیم درون خون یا مایع سلولی ترشح گردند. بنابراین از نظر ترشح دو نوع غده در بدن وجود دارد:

غده های برون ریز: ( Exocrine glands)

این غده ها دارای یک بخش ترشحی و یک مجرا می باشند.غده های برون ریز مواد ترشحی خود را به پوست یا درون حفره ها و مجراهای اعضا می ریزند مانند غدد پستان، عرق، چربی، آنزیم های گوارشی و …

غدد درون ریز (  Endocrine glands )

این غده ها مجرای ترشحی ندارند.بنابراین ترشحات خود را که هورمون نامیده می شود مستقیم به جریان خون وارد می نمایند و از این راه به عضو مورد نظر می روند.آنچه در مورد هماهنگی، تنظیم اعمال و ثبات ترکیب محیط درونی بدن گفته شد مربوط به همین غده هاست.

هورمون از واژه ی Hormaein= to excite یعنی به حرکت در آوردن گرفته شده است.هر هورمون روی سلول خاصی به نام سلول هدف (Target Cell) عمل می کند.

به طور کلی هورمون ها کارهای زیر را در بدن انجام می دهند:

۱- هماهنگی و ایجاد یگانگی بین کارهای گوناگون بدن

۲- تنظیم سوخت و ساز و رشد و تکامل بدن

۳- تنظیم و نگه داری ثبات ترکیب درونی بدن

۴- تنظیم کارهای حیاتی بدن

انواع هورمون ها

هورمون ها از نظر ترکیب شیمیایی به سه دسته تقسیم می شوند :

هورمون های پپتیدی که می توانند پپتید ساده باشند یا گلیکوپپتید.یک هورمون پپتیدی ساده در بدن انسان مثل انسولین و هورمون گلیکوپپتیدی مثل LH  و  FSH ، هورمون های استروئیدی که از کلسترول منشاء می گیرند مثل هورمون های جنسی (استروژن ، تستسترون).

هورمون های آمینی که فقط از یک اسیدآمینه یکروزین تشکیل یافته اند که شامل هورمون های تیروییدی و هورمون هایی می باشند که از قسمت مرکزی غده فوق کلیوی ترشح می شوند و عبارتند از دوپامین ، آدرنالین و نورآدرنالین.اگر ماده شیمیایی ترشح شده بر روی خود سلول مترشحه تاثیر بگذارد اصطلاحا" اتوکرین(autocrin ) ، اگر بر سلول های مجاور اثر کند. پاراکرین(paracrine ) ، و اگر از طریق خون به سلول های هدف برسند اندوکرین (endocrine )نامیده می شود.

نحوه حمل و انتقال هورمون در خون

آن دسته از هورمون هایی که در آب محلولند در خون حل شده و آزادانه در خون می گردند. مثلا" هورمون انسولین که آزادانه در خون حل شده و انتقال می یابد.ولی هورمون هایی که در آب محلول نیستند،مثل هورمون های تیروئیدی و استروئیدی به یکی از پروتئین های خون باند شده و به کمک آن حمل می گردد.در کبد، پروتئینی ساخته می شود به نام)SBG پروتئین باند شونده به هورمون های جنسی) که این پروتئین به هورمون های جنسی چسبیده و آن ها را حمل می کند.

این عمل باعث می شود که این هورمون ها از طریق کلیه دفع نگردند.زیرا جنس این هورمون ها استروئیدی بوده و فسفولیپیدهای غشای سلول های کلیه حل شده، به نفرون ریخته شده و از طریق ادرار دفع می گردند.ولی وقتی که یک پروتئین به این هورمون ها باند شود، دیگر قادر به عبور از غشای سلول های کلیه نبوده و دفع نمی گردند.همچنین در اثر باند شدن پروتئین به این هورمون ها، هورمون می تواند اثر دراز مدتی در بدن داشته باشد.البته چسبندگی هورمون به پروتئین کریر خود یک ترکیب ناپایدار است و در مواقع لازم هورمون از پروتئین کریر جدا می شود.

سیستم غدد درون ریز چه می کند

وقتی هورمون ترشح می شود، از غدد درون ریز به داخل جریان خون منتقل می شود تا به سمت سلول هایی که باید پیام رسانی کند، برود.در مسیر رفتن به سمت این سلول ها، پروتئین های خاصی به برخی از این هورمون ها می چسبند.این پروتئین های خاص مثل حمل کننده هایی رفتار می کنند که مقدار هورمونی را که باید با سلول هدف رابطه برقرار کند و روی آن تاثیر بگذارد را کنترل می کنند.

همچنین، سلول های هدف گیرنده هایی دارند که فقط به برخی هورمون های خاص می چسبند و هر هورمون گیرنده های خاص خود را دارد، در نتیجه هر هورمون فقط با سلول های هدف خاص که گیرنده های آن هورمون را دارند، وارد رابطه می شود.وقتی هورمون به سلول هدف خود می رسد به گیرنده های خاص آن سلول می چسبد و این ترکیب گیرنده-هورمون، دستورالعمل های شیمیایی را به کارگران داخل سلول منتقل می کند.

کاهش و افزایش هورمون ها، یک حالت غیر طبیعی ( پاتولوژیک) است. بنابراین باید هورمون ها به میزان معین و مورد نیاز ترشح شوند و کار غده ها نیز باید کنترل شود.ترشح هورمون ها به وسیله ی خود غدد تنظیم می شود.به این ترتیب هرگاه میزان هورمونی در خون افزایش یابد، خود هورمون روی غده اثر گذاشته، ترشح آن را می کاهد.این کار را پس خورد منفی ( negative feed-back) گویند.بهترین نمونه در این باره میزان کلسیم خون و ترشح غده پارتیروئید می باشد.

عوامل موثر در تنظیم ترشح هورمون

سیستم کنترل فیدبکی  (Feed back)

در این نوع تنظیم مخصوص کار هورمون بر روی ترشح هورمون اثر می گذارد.مثل هورمون انسولین و اثرش روی قند خون. انسولین قند خون را کم می کند. با کم شدن قند خون ترشح هورمون انسولین کاهش می یابد.

سیستم کنترلی فید فوروارد (Feed for ward)

عاملی که روی ترشح هورمون اثر می کنند اثرش را به صورت یک طرفه دیکته می کند مثل هورمون تیروکسین و اثر سرما روی آن.با سرد شدن هوا میزان ترشح هورمون تیروکسین افزایش می یابد.ولی سرمای هوا و هورمون تیروکسین با هم حلقه فیزیکی تشکیل نمی دهند.