سد تاریخی گمپو فداغ، با تمام افسانه هایی که درباره اش گفته می شود، در شمال بیرم و 5کیلومتری جنوب شرقی آبادی محمد زینا در استان فارس قرار دارد. درست میان تنگه ای معروف به نام گولی گمپو که در پایین دشت آن، چشمه‌ای معدنی برای درمان بیماری های پوستی و روماتیسم جاری است.آثار تاریخی یافته شده در اطراف این سد نشان می دهد که عمر سد گمپو فداغ به دوران ساسانیان می رسد.

دیواره سد گمپو با نمونه های دوره ساسانی در ایگ اصطهبانات و ایزدخواست شباهت دارد. همچنین در این منطقه، علاوه بر بقایای سفالینه های دوره ساسانی، قلعه های ساسانی دیده بان و میمون دژ قرار گرفته اند.این سد روی رودخانه ای فصلی بنا شده که پیدایش آن به خاطر بارش های فصلی و سرازیر شدن آب های ارتفاعات منطقه بوده است.

این آب ها بعد از گذشتن از تنگه گمپو، به دشت وارد می شدند و اگرچه خشکسالی های اخیر چیزی زیادی از این رودخانه باقی نگذاشته، اما در روزگار قدیم، سد گمپو در دهانه تنگه ساخته شده بود تا این آب جمع آوری شود.

سد شگفت انگیز

ارتفاع تاج سد، حدود 25متر، عرض آن 20متر و ضخامت سد 6متر است. دیواره سد در نما با سنگ های تراشیده به اشکال منظم و با استفاده از ملات آهکی، بدون استفاده از بست های فلزی و در میانه، با قطعات سنگ لاشه و قلوه و ملات آهکی یا ساروج ساخته شده است. ساروج هم که حتما می دانید، یکی از ابتکارات معماران ایرانی برای ساخت ملات بود که از ترکیب خاک رس و آهک، خاکستر کوره های حمام، مواد الیافی لویی، و گاهی سفیده تخم مرغ درست می شد.

در میانه دیواره سد و در ارتفاع های مختلف سه دریچه برای تنظیم مقدار آب مخزن سد و خروج آب تعبیه شده که البته در حال حاضر از جهت سر آب با چیدن سنگ هایی مسدود شده اند اما از سمت پایاب باز هستند. اما چیزی که این سد را از دیگر سد ها متمایز می کند برج آبگیر سد است که در قسمت پایاب سد قرار دارد و در ارتفاع 8 متری دیواره سد، روی صخره طبیعی و پیش آمده کوه نشسته و از سطح دیواره به صورت نیم دایره، برجستگی پیدا کرده است.

می گویند سال ها بعد از بنای سد گمپو فداغ، شخصی به نام عالی سیاه اسیدی بسیار قوی را در این سد ریخت و باعث شد سد بشکند و آب آن به مزارع و باغ های فداغ و روستاهای اطرافش بریزد و آنها را از بین ببرد.

راز ماندگاری

اگر می خواهید بدانید که سد گمپو چرا این همه سال سالم و سرپا مانده است، باید راز آن را در شیوه آبگیری سد جستجو کنید. آب مخزن این سد از طریق دریچه ها و برج آبگیر در مجرایی که در دامنه صخره ای کوه کنده شده وارد و راهی قسمت پایین دست می‌شده است. به این ترتیب آسیبی از جانب جریان خروجی، دیواره سد را تهدید نمی کرده است. همچنین پوشیده و محصور بودن دیواره سد در میانه تنگه یکی دیگر از دلایل ماندگاری خوب و دراز مدت سد به شمار می رفت.

افسانه های محلی

اهالی فداغ روایتی از خرابکاری های یکی از روستاییان در سد گمپو دارند که مشخص نیست چقدر صحت داشته باشد اما این روزها تبدیل به یک سنت تاریخی میان مردم منطقه شده است. آنها می گویند سال ها بعد از بنای سد گمپو فداغ، شخصی به نام عالی سیاه اسیدی بسیار قوی را در این سد ریخت و باعث شد سد بشکند و آب آن به مزارع و باغ های فداغ و روستاهای اطرافش بریزد و آنها را از بین ببرد. اما مردم فداغ فرد خرابکار را در نزدیکی سد گرفتند و با چوب و سنگ و چماق به او حمله کردند تا عالی سیاه از پا در آمد و مردم همانجا، یعنی نزدیک آب انباری در قسمت پایین سد او را دفن کردند. سنگ قبر باقی مانده در این محدوده را هنوز هم اهالی فداغ متعلق به این خرابکار می دانند و از قدیم رسم دارند که در هر بار گذر از این مزار، سنگی را به نیت تنفر و انزجار به قبر بزنند. بنابراین اگر گذارتان به این سنگ قبر بیفتد می بینید که این قبر زیر تپه ای از سنگ های ریز و درشت پنهان شده است!