یکی از نقایص مادرزادی شایع شکاف لب و کام است. هنگامی این شکاف ها روی می دهند که بافت کافی برای ایجاد لب و کام وجود ندارد. پارگی یا بسته نشدن کامل لب را ، لب شکری و شکاف سقف دهان را شکاف کام می گویند. هر دوی این موارد از نواقص مادرزادی بوده و با درمانهای ارتودنسی و جراحی قابل درمان هستند. علاوه بر اینکه شکاف لب و کام بر روی زیبایی فرد تاثیر دارد ، ممکن است اثرات روحی روانی مخربی بر روی بیمار داشته باشد اما با درمان به موقع می توان از تمام این عوارض ، پیشگیری کرد. به طور کلی لب ها در هفته ششم حاملگی به صورت یک قطعه کامل در می آید و کام در آخر سه ماهگی اول به صورت یک قطعه کامل ایجاد می شود.

هرگونه اختلالی در ایجاد لب و کام در دوران جنینی منجر به شکاف لب و کام می گردد . این بیماری در تمام کشورهای دنیا شیوع دارد و از شایع ترین ناهنجاریهای مادرزادی سر و صورت است به طوریکه از هر 700 تولد زنده در کل دنیا یک نفر به شکاف لب و کام مبتلا است.

انواع مختلف شکاف لب و کام

به طور کلی سه نوع شکاف وجود دارد :

1- فقط لب شکاف دارد.

2- فقط کام شکاف دارد.

3- هم لب و هم کام دارای شکاف است.

شکاف لب ممکن است خیلی خفیف باشد و فقط به صورت یک فرورفتگی در لب بالا باشد و یا ممکن است خیلی عمیق باشد و از لب شروع شده و تا سوراخ بینی ادامه یابد و تا کام سخت و حتی تا کام نرم کشیده شود . شکاف لب می تواند یک طرفه یا دو طرفه باشد.

علل ایجاد شکاف لب و کام

مجموعه ای از عوامل ژنتیکی و محیطی می توانند در بروز این مشکل موثر باشند . از جمله عوامل محیطی می توان به مصرف بعضی از داروها در دوران حاملگی ، بیماریهای دوران حاملگی و مصرف سیگار و الکل و کمبود فولیک اسید در دوران بارداری اشاره نمود . سن بالای پدر وجود استرس در دوران بارداری از عوامل دیگر ایجاد کننده شکاف لب و کام می باشد . عوامل ناشناخته ای مثل جهش ژنی نیز در بروز این مشکل نقش دارند.

عوارض و مشکلات بیماران دارای شکاف لب و کام

1- مشکلات تغذیه ای : شکاف لب مشکل چندانی در تغذیه کودک ایجاد نمی نماید ولیکن شکافهایی که در ناحیه کام وجود دارد باعث می گردد که کودک نتواند به خوبی از سینه مادر یا شیشه شیر بمکد . برای مکیدن ، نیاز است که در دهان خلاء ایجاد گردد وجود شکاف در ناحیه کام ، مانع ایجاد خلاء می شود . کودکان دارای شکاف کام ممکن است هنگام شیر خوردن ، مقداری شیر در گلویشان بپرد و یا شیر از بینی شان بیرون بریزد استفاده از دستگاه ارتودنسی می تواند مانع انتقال شیر از دهان به بینی شود . دستگاه ارتودنسی هنگام شیر خوردن نوزاد ، در ناحیه سقف دهان بیمار قرار می گیرد و با مسدود کردن شکاف ، باعث تسهیل شیر خوردن بیمار می شود . استفاده از سر پستانک های عادی برای این کودکان غیر قابل استفاده است زیرا نمی توانند به حد کافی مکش ایجاد کنند ، لذا تغذیه آنها باید توسط سر پستانک های خاص با سایر وسایل انجام شود . انواع و اقسام شیشه و پستانک برای این منظور وجود دارد . شیشه های فشاری یکی از انواع آن است که به راحتی شیر به داخل دهان نوزاد وارد می شود و انرژی بچه تلف نمی شود.

2- مشکلات تکلمی : در گروهی از بیماران دارای شکاف ، مشکلات تکلمی ایجاد می شود. این کودکان معمولاً دیرتر حرف می زنند و یا تودماغی صحبت میکنند . ترمیم شکاف باعث رفع مشکلات تکلمی می شود . این بیماران نیاز به گفتار درمانی هم خواهند داشت.

3- مشکلات شنوایی : هر ناهنجاری دستگاه تنفس فوقانی میتواند عملکرد شیپور استاش در گوش را مختل کند و احتمال تجمع مایع در گوش میانی را افزایش دهد . این امر احتمال عفونت گوش میانی را زیاد می کند . کاهش شنوایی نیز نتیجه عفونت های مکرر گوش میانی است. کودکان مبتلا به شکاف کام ، باید بین 3 تا 6 ماهگی توسط متخصص گوش وحلق وبینی معاینه شوند.

4- مشکلات دندانی فکی : شکاف کام تعداد دندانها را تحت تاثیر قرار می دهد. در این بیماران بعضی از جوانه های دندانی وجود ندارند و ممکن است دندانهای اضافه و تغییر رنگ بر روی سایر دندانها دیده شود . میزان ابتلاع به داشتن دندانهایی به اندازه کوچک و یا عدم وجود جوانه دندانی در ناحیه شکاف در این بیماران وجود دارد . عدم وجود جوانه دندانی در فک بالا و عوارض ناشی از جراحی های قبلی باعث میشود که فک بالا دچار کاهش رشد شود . از آنجائیکه دندانهای اینگونه بیماران در مسیر مناسب نمی رویند و فک بالا دچار کاهش رشد می باشند ، مراقبت های دهانی و جلو آوردن فک بالا در کودکان مبتلا به شکاف لب و کام باید زیر نظر ارتودنتیست باشد . متخصص ارتودنسی دندانها را ردیف می کند و فک بالا را به سمت جلو هدایت می نماید و هر فاصله ای که به دلیل وجود شکاف در این بیماران وجود دارد باید به طور مناسب بسته شود و در صورت نیاز فضای دندان غایب می تواند توسط ایمپلنت Implant پر گردد . درمان ارتودنسی این بیماران با دستگاههای متحرک و ثابت ارتودنسی انجام می شود.

5- مشکلات روحی روانی : این کودکان به دلیل ظاهری ناخوشایند و مشکلات تکلمی ، دچار عدم اعتماد بنفس و مشکلات روحی می گردند . در ضمن ، والدین دچار مشکلات روحی ، احساس گناه و نگرانی از وضعیت آینده کودک می شوند . والدین باید با کودک مبتلا به شکاف لب و کام مانند یک کودک عادی رفتار کنند . اگر والدین اجازه ندهند کودک وارد اجتماع شود ، کودک مهارت های زندگی و حرکتی را فرا نمی گیرد.

درمان

شکاف لب و کام به طور رضایت بخشی قابل درمان می باشد. برای درمان کودکان مبتلا به شکاف لب و کام نیاز به تیم درمانی از متخصصین مختلف می باشد که شامل اعضای زیر می باشد.

1- متخصص ارتودنسی

2- دندانپزشک عمومی

3- جراح فک وصورت

4- متخصص گوش و حلق و بینی

5- جراح پلاستیک

6- متخصص گفتار درمانی

درمان این عارضه باید بلافاصله بعد از تولد آغاز شود . مهمترین نکته ای که بعد از تولد نوزاد باید به آن توجه شود ، مسئله تغذیه کودک است و اگر اطلاعات والدین در این زمینه ناکافی باشد کودک دچار مشکل خواهد شد . در این خصوص بایستی با متخصص ارتودنسی مشورت شود تا در صورت لزوم دستگاه های ارتودنسی ساخته شود که تغذیه کودک بهتر انجام شود . لب و کام این بیماران نیاز به جراحی برای بسته شدن شکاف دارد که توسط جراح فک و صورت انجام می شود معمولاً لب ها در 10 هفتگی بعد از زایمان و کام قبل از یک سالگی توسط جراح فک و صورت بسته می شود. این بیماران نیاز به درمان های ارتودنسی متحرک و ثابت دارند . درمان ارتودنسی متحرک معمولاً از سن 5 و 6 سالگی شروع می شود و تا حدود 12 سالگی ادامه می یابد. هدف از این درمان وسیع کردن قوس دندانی فک بالا و نیز ردیف نمودن دندانهای قدامی و تصحیح ناهنجاری فکی می باشد. فاز اول درمانهای ارتودنسی می بایست قبل از انجام پیوند استخوان صورت گیرد تا باعث ایجاد بستر مناسب جهت رویش دندانها در فک و در محل شکاف گردد . در این مرحله دندانهای اضافه اطراف شکاف می بایست با یک طرح درمان مناسب خارج گردد . در بسیاری از بیماران دارای شکاف لب و کام تعداد زیادی از دندانها غایب هستند در این بیماران می بایست برحسب مورد فضای دندان غایب با سایر دندانها پر گردد و یا در صورت نیاز فضای دندان غایب حفظ شود و در ناحیه دندان غایب ایمپلنت Implant قرار داده شود . با درمان های متحرک ارتودنسی می بایست دندانهای فک بالا و پایین ردیف شوند و از آنجائیکه در این بیماران تمایل به عقب ماندگی رشد فک بالا وجود دارد می بایست با دستگاههای متحرک فک بالا را به سمت جلو هدایت کرد تا هم دندانها و هم اسکلت فک بالا به سمت جلو حرکت نمایند . پس از 12 سالگی با رویش دندانهای دائمی بیمار نیاز به ارتودنسی ثابت فکین دارد و با کمک ارتودنسی ثابت می توان دندانهای هر دو فک را ردیف نمود و باهم دیگر هماهنگ نمود . متخصص ارتودنسی می بایست با استفاده از سایر درمانهای ارتودنسی و با بهره گیری از سایر مکانیک های ارتودنسی فک بالا را به سمت جلو هدایت نماید.

این درمانها معمولاً تا چند سال ادامه می یابند . در حین درمان ارتودنسی بیمار ممکن است نیاز به گفتار درمانی داشته باشد که معمولاً بیمار به متخصص گفتار درمانی ارجاع داده می شود و یا ممکن است به علت وجود شکاف در ناحیه فک بالا نیاز به پیوند استخوان در ناحیه شکاف داشته باشد که در زمان مقتضی از سوی متخصص ارتودنسی به جراح فک ارجاع داده می شود تا پیوند و ترمیم استخوانی انجام شود . در بسیاری از موارد اگر بیمار همکاری خوبی داشته باشد و بیمار به موقع مراجعه کرده باشد می توان با دستگاههای ارتودنسی فک بالا را به جلو آورد و دیگر نیاز به جراحی جهت جلوآوردن فک بالا نباشد ولی اگر بیمار همکاری خوبی در درمان نداشته باشد و یا به موقع مراجعه ننماید و یا اینکه شدت ناهنجاری بسیار زیاد باشد ممکن است بیماران علاوه بر ارتودنسی نیاز به جراحی برای جلو آوردن فک بالا داشته باشند که این جراحی بعد از 18 سالگی انجام می شود . اگر تمام درمانهای ارتودنسی به موقع انجام شود و بیمار در زمان مناسب به سایر متخصصین گروه پزشکی همانند جراح فک و صورت و متخصصین گفتار درمانی و گوش وحلق وبینی ارجاع داده شود می توان این گونه از بیماران را به خوبی درمان نمود.

بسیاری از کودکانی که با شکاف لب و کام به دنیا می آیند با مدیریت درمانی بهینه ، چهره ای مناسب پیدا می کنند و گفتارشان مطابق همسالان میشوند و این وظیفه مهم متخصصین ارتودنسی است که به نحو مقتضی آنها را راهنمایی کنند.

این بیماران به دلیل اختلال در رشد غضروف های بینی و استخوان فک بالا ممکن است نیاز به جراحی بینی هم داشته باشند. نکته بسیار مهم این است که قبل از جراحی بینی میبایست فکین در موقعیت مناسب قرار داده شده باشد و با ارتودنسی مناسب روابط فکین اصلاح شده باشد.