فرش تبریز یکی از انواع قالی‌های ایرانی است. این شهر یکی از مهم‌ترین مراکز بافت قالی در ایران است و قالی‌های بافت آن از تنوع و گوناگونی بسیاری برخوردارند. تبریز، در حال حاضر از سوی «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» انتخاب شده است.

فرش تبریز

یکی از مهمترین صنایع دستی شهر تبریز قالیبافی است و در این زمینه شهرت جهانی دارد. فرشبافی در تبریز از قبل از دوران صفویه آغاز شد و یکی از قدیمی ترین و معروفترین مراکز بافت فرش های دستباف در دنیا به شمار می آمد. اوایل فرش ها در قالب طرح های روستایی با رجشمارهای 24 بافته می شد که به مرور زمان با رشد و ترقی فرش و قالیبافی تا 110 رج افزاش پیدا کرد و همچنین به هنر درباری مبدل گشت.

مواد اولیه بکارگرفته شده در فرش تبریز معمولا از جنس پشم یا ابریشم بودند که فرش های بسیار با کیفیت و اعلا روانه بازار می کردند. تبریز دارای تنوعی بی نظیر از طرح ها و نقشه ها در زمان های گذشته بود.

ساختار فرش تبریز:

ریز بافت ترین فرشهای ایران در تبریز بافته می شود. گره با قلاب و از نوع متقارن (تركی) و پودگذاری بصورت دو پوده (مانند كلیه نواحی ترك زبان) است.

تار فرش تبریز اغلب پنبه ای و بسیاری مستحكم و با دوام و پود و پرز پشم است. اما فرشهای ابریشمی نیز بصورت گل ابریشم، تمام ابریشم و یا چله ابریشم بافته می شود و قالیچه های چله ابریشم تبریز در نوع خود از بهترین فرشهای ایران است كه قسمت عمده ابریشم آن از خراسان و تهران تهیه می شود.

قسمت عمده پشمی كه در صنعت قالیبافی تبریز مورد استفاده قرار می گیرد از منطقه ماكو، كه كوهپایه باریكی است، تهیه می گردد. ماكو در شمال غربی ایران بین تركیه و جمهوری نخجوان كه جزء اتحاد جماهیر شوروی سابق است، قرار گرفته است. پشم ماكو مرغوب است ولی قدری خشن تر و زبرتر از مناطق دیگر شمال غربی و غرب كشور است. همین مختصات سبب شده كه قالی های تبریزی قدری خشن شود. زمانی بخشی از پشم تبریز از ارومیه و مهاباد، دشت مغان. خوی و سلماس نیز تأمین می شد.

در مورد پرز فرش تبریز باید به این ویژگی اشاره كنیم كه حالت ظاهری این پرزها نه درخشان است و نه ابریشمین، و این موردی است كه درباره سایر گونه های فرش ایران نیز صادق است. این پدیده را در قالی های جدیدی كه دارای بافت بسیار ظریفی هستند و حتی در قالی های قدیمی نیزمی بینیم. عدم شفافیت و خشكی این قالیها ناشی از رنگرزی آن و استفاده از آب شور تبریز است كه دارای نمك فراوانی است.

نخ های پود قالی های تبریز، از دو رشته تشكیل شده اند: یكی از آنها ضخیم و دیگری نازك است. 

اولین رشته (سفید یا خاكستری) كه برای حجیم كردن كردن قالی و انعطاف پذیری آن در نظر گرفته شده است بصورت كشیده از میان نخ های تار كه در دو سطح زیر و رو قرار دارند عبور می كند.

رشته دوم نیز كه غالباً به رنگ آبی نفتی یا قرمز است، از میان همین تارها می گذرد. با این تفاوت كه نخ های تاری را كه رشته پود اول از هم جدا كرده بطور محكم به یكدیگر پیوند میدهد. یعنی رشته نخ های تارهای زیرین در رو و تارهای رویی در زیر قرار می گیرند.

ویژگی های فرش تبریز:

1. طراحی فرش تبریز توسط مجرب ترین اساتید با رعایت تمام استاندارها انجام می پذیرد.

2. فرش تبریز عموما در رجشمارهای بالا و ریزبافت است.

3. فرش های تبریز دارای تنوع بسیار زیادی از رنگ هاست.

4.پرز های فرش تبریز معمولا کوتاه است و پرداخت آنها توسط افراد ماهر انجام می گیرد.

5. الیاف بکار رفته در فرش دستباف تبریز از نوع مرغوب است و از کیفیت بالایی برخوردار است.

6. استفاده از سایه روشن ها که باعث ایجاد عمق در فرش تبریز می شود.

7. از دیگر خصوصیات فرش تبریز پر کردن قسمت های خالی فرش به جای استفاده از نقش های دیگر.

قالی هایی كه در تبریز بافته می شوند از لحاظ رج شمار به شرح زیر هستند:

* 25×25، 30×30، 35×35، 40×40، 50×50، 60×60 ( گره در هر پنجره 7 سانتی متری).

*  نوع 25×25 فرش تبریز، قالیهای ارزان قیمت است كه برای فروش در بازار بافته می شود.

* نوع 30×30 فرش تبریز نوع معمولی و بازاری است.

*  35×35 فرش تبریز معمولاً نوعی است كه شركتهای اروپایی سفارش می دهند تا مطابق با سلیقه و با طرح مورد علاقه شان بافته شود. رج شمارهای بالاتر فرشهایی با فشردگی و تراكم بالا نظیر فرش های ابریشمی هستند.

تقسیمات حاشیه در تبریز خارج از معیارهای قدیمی و سنتی می باشد و به نوعی طراحان آن را متحول ساخته و كم و زیاد می كنند. به طور كلی در اكثر مناطق مخصوصاً تبریز، اندازه بندی حاشیه را بدین گونه انجام می دهند كه پهنای كل حواشی حدوداً یك ششم كل عرض فرش باشد و در محدوده مشخص شده برای حاشیه، پهنای حاشیه اصلی دو برابر حاشیه فرعی باشد. حاشیه معروف تبریز، حاشیه سماوری یا توسباغی است كه در آن دو اسلیمی در كنار هم قابی را تشكیل داده اند كه شكل سماور را تراعی می كند. به نقش سماور هراتی نیز میگویند.

ابعاد فرش تبریز:

فرش تبریز از كوچكترین تا بزرگترین اندازه بافته می شود. معمولاً فرش های تصویری تبریز دارای قطعه كوچك یا متوسط هستند و قالی ها ابریشمی هم غالباً در اندازه ها بزرگ میباشند.

طرح های رایج فرش تبریز:

امروزه در تبریز همه نوع طرح را می توان پیدا كرد كه البته بررسی همه آنها امكان پذیر نیست و به زمان زیادی احتیاج دارد هر چند با گسترش طرح ها و نقش ها در نقاط مختلف كشور، دیگر نمی توان به طور یقین طرحی و یا نگاره و موتیفی را متعلق به نقطه ای خاص دانست و به همین ترتیب نمی توان فرش منطقه ای را با دیدن طرحی و یا نگاره ای تشخیص داد. به طور مثال در تبریز نمونه فرشهایی بافته می شود كه جدا از بافت و رنگبندی، دارای طرحی از منطقه كرمان است كه در تبریز به طرح كرمان قلم مشهور است.

به طور كلی طرح و نقشه فرش تبریز بیشتر از سلیقه خریداران تبعیت می كند. طراحان تبریز اگرچه در اصول از طرح های معروف و قدیمی پیروی می كنند اما به این طرح ها جان می دهند و زیبایی می بخشند و نوآوری دارند.

در طبقه بندی كه شركت سهامی فرش ایران از لحاظ طرح و نقش فرشها صورت داده نقشه های قالی ایرانی در ۱۹ بخش طبقه بندی شده است كه شهر تبریز نیز به جهت تنوع طراحان و كثرت آنها در اغلب این بخش ها آثار و نمونه هایی دارد از جمله:

نقشه آثار باستانی و ابنیه اسلامی نقشه شاه عباسی، نقشه اسلیمی، نقشه افشان، نقشه بندی خشتی، طرح درختی، طرح شكارگاه، نقشه قابی، طرح گلفرنگ، طرح گلدانی و طرح ماهی درهم (هراتی) به خصوص لاك پشتی و همینطور طرح محرابی و نقش محرمات و طرح هندسی و قالیها و قالیچه های تصویری و طرح بوته ای.

تجهیزات اختصاصی فرش تبریز:

• دار تبریزی

دار تبریزی یا عمودی را از این رو تبریزی می نامند كه ظاهراً در تبریز اختراع شده است. در شهر تبریز انواع دیگر دار استفاده نمی شود چون این دستگاه ساده است و به كار بردن آن آسان و در عین حال ارزان نیز هست. در اغلب مراكز قالیبافی واقع در شهرهای شمال غربی و مركزی ایران نیز این نوع دار به كارمی رود.

این دار نسبت به دار روستایی از چندین لحاظ برتری دارد. كار خسته كننده كلاف كردن چله ها و گره زدن آنها به تیر فوقانی و دوختن قسمت بافته شده قالی به تیر زیرین در این دستگاه حذف گردیده است. هنگام پایین كشیدن قالی می توان با بیرون كشیدن چهارگوه از شكاف باهوها چله ها را به سرعت رها ساخت. به این ترتیب قالی پایین می آید و قسمت بافته شده را طوری بر روی دار قرار می دهند كه به سهولت می توان آن را مورد بازرسی قرار داد.

•  قلاب تبریزی

در شهر تبریز كارد مخصوص به كار برده می شود كه با كاردهای دیگر اختلاف مهمی دارد. این كارد تركیبی است از یك تیغه تیز و قلابی شبیه قلاب دكمه انداز كه در انتهای تیغه تعبیه شده است. از قلاب برای گره زدن و به جای گره زدن بوسیله دست، و از تیغه برای بریدن نخ پس از بستن گره استفاده می كنند.

در سراسر ایران نوعی شیوه قالیبافی تقلبی رواج یافته كه به شهرت نیك قالی ایران بسیار لطمه زده است. این روش زیان آور این است كه به جای گرفتن دو رشته تار و بستن گره به آن، گره را به چهار تار می بندند، به این ترتیب فرشی كه بافته می شود تنها نصف گره هایی را كه باید داشته باشد دارد.

شهر تبریز یكی از مراكز معدود قالیبافی است كه این بیماری در آن شایع نشده است علت این امر به این دلیل است كه قالیبافان تبریز چون برای بستن گره به جای انگشت از قلاب استفاده می كنند، بستن گره با قلاب امكان پذیر نمی شوند. نتیجه این مصونیت به طور كلی به نفع قالیبافان تبریز تمام می شود.

رنگرزی فرش تبریز:

تبریز اولین مركز قالیبافی ایران است كه مواد رنگی كشورهای مغرب زمین در آن كاملاً رسوخ یافته است و رنگهای جدید جانشین رنگهای قدیمی شده است. با بررسی گذشته پر فراز و نشیب صنعت فرشبافی می توان دریافت كه تبریز همواره قطب مهم تولید فرش بوده و متعاقب آن در صنعت رنگرزی نیز از سابقه طولانی برخوردار است و در طی گذشت زمان در زمینه تكنولوژی و تكنیك رنگرزی به پیشرفت و تكامل رسیده است.

در زمان اوج هنر و صنعت فرش بافی، یعنی در دوران پادشاهی صفویه در تبریز مراكز مهم فرشبافی دایر گردید و در كنار آن كارگاههای رنگرزی كه غالباً رنگرزی گیاهی را انجام می دادند تأسیس و گسترش یافت. با گسترش روابط ایران و كشورهای دیگر از جمله اروپائیان صنعت رنگرزی نیز دست خوش تحولات و پیشرفتهای روز افزونی شد و تاكنون نیز ادامه داشته است.

سهولت و سرعت و ارزانی رنگرزی با رنگهای اروپایی در مقایسه با شیوه معمول در ایران كه مستلزم صرف هزینه و وقت زیادتر بود مردم تبریز را مجذوب خود كرد. در تبریز از رنگهای كرمی و آنیلینی ،رنگهای تركیبی كارخانه های خارجی كه با بیكرمات پتاسیم تثبیت می شود، هر دو استفاده می شود كه رنگهای آنیلینی فقط در قالی های ارزان قیمت مصرف دارد.

وضعیت فعلی فرش تبریز:

از اول قرن حاضر سه عنصر موجب كاهش كیفیت و درجه زیبایی فرش های تبریز شده است:

◊ صنعتی كردن فزاینده تولید

◊  پذیرفتن رنگهای مصنوعی و غالباً نیز از نوع متوسط آن

◊ حالت مبهمی كه این قالی ها پیدا كرده اند و آن نیز ناشی از تقلید طرح هایی است كه به سایر طبقه های قالی تعلق دارند.

◊ با این همه قالی های قابل تحسین مثل قالی های سهند را می یابیم كه تا حدی یادآور نقش قالی های هرات می باشند.

◊ در محصول جدید فرش تبریز، خارج از قالی های ابریشمین، شاهد تنزلی در تكنیك و استفاده از مواد اولیه هستیم و تعداد گره قالی نیز كاهش یافته است. ضمناً از ویژگی قالی های جدید، پرز بلندتر آنها، رشته نخ پنبه ای ضخیم تر آنها برای تار و پود و گاهی پشم ظریفتر برای گره های آن است.

مشخصات مثبتی كه فرش تبریز را از بافته شهرهای دیگر ایران متمایز می كند بطور كلی عبارتند از:

♦ گره فرش تبریز: هر تخته از فرش تبریز (به استثنای فرآورده های غیر معمول) با گره تركی بافته میشوند و هر قالی كه با این گره بافته نشده باشد نمی توان آنرا تبریزی محسوب كرد.

♦ دو پوده بودن: فرش تبریز دو پوده است و معمولاً پرز آن كوتاهتر و نازكتر و سبكتر از اغلب بافته های غیر عشایری ایران است.

♦ طراحی فرش تبریز: طراحی فرش های تبریز عالی و بافت آن بسیار دقیق است. به این جهت قالی چنان منظم و جا افتاده از كار در می آید كه حالت قالی ماشینی را پیدا می كند. كوتاهی پرزهای قالی تبریز این دقت ماشینی را نمایان تر جلوه می دهد.

♦ مواد اولیه فرش تبریز: پشم ناحیه ماكو مخصوصاً پشمی كه از دباغ خانه های تبریز بدست می آید از پشمی كه در سایر شهرها برای قالیبافی به كار می رود خشن تر است و در نتیجه فرش های تبریز مانند قالیهای مشهد و كرمان مخملی نیست.

♦ رنگ فرش تبریز: رنگهایی كه در فرش های تبریز به كار می رود اغلب تند و خام است.

وضعیت فرش تبریز در بازار تهران:

خریداران فرش دو دسته‌اند، گروهی که به ظاهر فرش اهمیت می‌دهند و به زمان کارکرد آن تفقدی ندارند خریدار فرش تبریز هستند، چون نقش‌های فرش این شهر در هر قیمتی چشم را اقناع می‌کند ولی کسانی که دوام قالی را در نظر دارند، فرش‌هایی با نقشه‌های بدتر را می‌خرند و از فرش تبریز در می‌گذرند. اما به هر صورت تقریباً یک سوم خریداران ایرانی فرش تبریز می‌خرند، آن هم نه از نوع بسیار مرغوبش.

وضعیت فرش تبریز در بازار بین المللی:

فرش ارزان و نامرغوب تبریز از نظر قدرت کار چنان نیست که کهنه و پخته شود و به بازار بین‌لمللی عرضه گردد.

تشابه فرش‌ تبریز با ممالک دیگر:

جز در ایران در پاره‌ای از کشورهای آسیائی هم فرش بافته می‌شود که از لحاظ شکل و جنس با محصولات بعضی از مناطق ایران برابری و رقابت می‌کنند. سؤال این است که فرش تبریز با فرش‌های کدام کشورها همسایگی و نزدیکی دارد؟

جواب این است قالیبافان هیچ یک از ممالکی که در این رشته فعالیت می‌کنند، مانند فرش تبریز نمی‌بافند و به بازار جهانی عرضه نمی‌کنند، اما در این دو سه ساله بعضی از تجار ایرانی که قیمت تمام شده یک تخته قالی را در بعضی از کشورهای همجوار نظیر پاکستان و افغانستان کمتر از ایران دیده‌اند، گروهی از قالیبافان ورزیده را برای فعالیت به این ممالک برده‌اند تا نظیر فرش تبریز را در آنجا تولید کنند. این عده محصولات خود را در بازارهای جهانی هم به نام فرش ایران معرفی می‌کنند، اما این فرش واجد تمام خصوصیات فرش تبریز نیست، ‌در حالی‌که خریدار خارجی کمتر آن را می‌داند.

فرش‌ تبریز، انواع دیگری هم دارد که بسیار مرغوب است: گل ابریشم، تمام ابریشم و چله ابریشم (تار و پود قالی ابریشمی و سطحش پشمی است)، قالی چله ابریشم تبریز، عمر و دوام بسیاری دارد و از نظر کارشناسان از بهترین انواع فرش ایران می‌باشد. فرش تمام ابریشمی هم که در این شهر بافته می‌شود از حیث نقشه و رنگ بی‌مانند است.

البته از سه نوع فرش تبریز در حال حاضر کمتر تهیه می‌شود. نسل قالیبافان ابریشم کار این شهر رو به زوال گذاشته است چرا که تهیه مواد اولیه و پیدا کردن خریداری برای اینگونه فرش‌ها که گران تمام می‌شود و محتاج صرف وقت بسیار است به سختی صورت می‌گیرد. به‌طور کلی فرش کهنه تبریز، البته فرش مرغوبی که کهنه شود، بسیار زیباتر از نوی آن است چرا که رنگ‌های آن ملایم‌تر و مطبوع‌تر و چشم‌نوازتر می‌شود به همین دلیل خریدار فرش کهنه تبریز در بازار جهانی کم نیست.