ادیان ایران باستان

ادیان ایران باستان را می توان به سه دسته تقسیم کرد.  ادیان ایران باستان و عقاید آریائیان قبل از زردشت،دین زردشت و سایر ادیان ایران باستان.مهمترین ادیان ایران باستان: آئین مغان، آئین مهرپرستی یا میترائیسم، دین زردشت، آئین مانی و  آئین مزدک می باشند.

ادیان و مذاهب ایران باستان

ادیان ایران باستان و در مجموع ادیان ایرانی شماری از ادیان یا جنبش‌های دینی هستند که بر اساس الگوی فرهنگی و عقیده‌ای ایرانیان مسائل را تبیین می‌کنند.این ادیان توسط جوامع ایرانی زبان رشد و گسترش یافته یا اینکه در حوزه فرهنگی ایران زمین بوجود آمده‌است.ایرانیان همچنین نقش برجسته‌ای در شکل گیری یا گسترش و پراکندگی ادیان یهودی، ادیان مسیحی و دین اسلام ایفا کرده‌اند.

اصل و ریشه مذاهب مترقی جهان از عقائد ساده اقوام بدوی و قبائل و عشائر همجی، که هزاران سال قبل در جهان می زیسته اند، نشأت گرفته است.

در طول مدت افزون از چهار هزار سال یک سلسله تحولات فکری و اندیشه های مذهبی در مردم آریائی نژاد این آب و خاک به ظهور رسیده است که از مبادی بدوی چون فتیشیزم و آنیمیزم و پرستش مظاهر طبیعت آغاز شده و در عصر حاضر به دیانت شیعه امامیه که از فرق اسلام و مذهب رسمی امروز ما ایرانیان می باشد، پایان می پذیرد.

 در هزاره اول قبل از میلاد در اثر آمیزش آرین ها با سکنه بومی در ایران و هند فرهنگ و تمدن جدیدی در آن دو کشور به ظهور رسیده و لسان های ایشان که قبلا لهجه های محلی بوده و بعدا صورت تکامل حاصل کرده، زبانهای مستقلی شدند.

مانند فرس قدیم ( عصر کتیبه های دوره هخامنشی ) یا زبان ماد ( عصر کتاب اوستا) یا زبان سانسکریت ( عصر کتب چهارگانه ودا) یا زبان پهلوی قدیم ( عصر پارت ها). این زبانهای قدیم در ایران زمین اکنون مورد تکلم نیست و جزء زبانهای مرده قرار گرفته اند ولی در هندوستان زبان سانسکریت هنوز زنده و موجود و کتب مقدسه هندوها حافظ آن است.
هم چنین در دین و اعتقادات نیز عقائد آریائی های باستانی در هند و ایران باستان مشترک بوده اند، کتیبه لوحی که در بوغازکوی در نزدیکی آنکارا از عصر تمدن هیت ها در سال 1907 م. کشف گردید اشاره به اسامی خدایانی می کند که آن خدایان در نزد آرین های قدیم مورد پرستش بوده اند و تاکنون نیز در هند معبودیت دارند.

 طبقه بندی ادیان ایران باستان

 اگر بخواهیم ادیان ایران باستان را طبقه بندی نمائیم، می شود آنها را به صورت زیر دسته بندی نمود:

• آئین باستانی مغان

• آئین مهرپرستی یا میترائیسم

• دین باستانی زردشت

• آئین باستانی مانی

• آئین باستانی مزدک

عناصر مشترک ادیان باستان

با آنکه ادیان ابتدایی در بیغوله های جهان پراکنده شده اند و نمی توان میان آنها هیچ ارتباطی تصور کرد، شگفت آور است که آن ادیان باورهایی مشابه یکدیگر دارند. برخی از این عناصر مشترک ادیان ابتدایی عبارتند از:

خدا و خدایان در ادیان باستان
باید توجه داشت دینداران به خدایی بسیار والا و فوق تصور بشر عقیده دارند. آنان معتقدند علم وقدرت خدا بی نهایت است و هرگاه در متون دینی چیزی بر خلاف آن یافت شود، برای تأویل آن تلاش می کنند. از قرآن مجید به روشنی فهمیده می شود که مشرکان نیز پیوسته به چنین خدایی معتقد بوده اند.

جامعه شناسان دوران شرک را مقدم بر دوران توحید معرفی می کنند، ولی پیروان ادیان توحیدی با این فرضیه به شدت مخالفند و شرک را انحراف از توحید می دانند.به زعم برخی از ادیان، خدایان در تاریخ برای انسان جلوه گر شده اند و بتان نمادی از آنها هستند. این سنخ ادیان به فرستادگان الهی یعنی انبیاء عقیده ندارند.

ادیان باستان و نیاکان پرستی

ترس از مرگ باعث خرافاتی در جوامع ابتدایی شده بود و برخی از مردم باستان از بازگشت اموات می ترسیدند، لذا برای عدم بازگشت آنها اعمالی را انجام می دادند، این اعتقاد کم کم به نیاکان پرستی در ادیان باستان تبدیل شد و بتها در مواردی مجسمه نیاکان بوده اند، اکنون نیز مظاهر این عقیده در سرزمینهایی مانند ژاپن به چشم می خورد.

جادو در ادیان باستان

در آن ادیان باستانی جادو عبارت بود از مراسمی برای دلجویی و مدد خواهی از نیروهای طبیعت. در این مراسم، جادوگر فعالیت می کند و رهبری مراسم را بر عهده می گیرد. جادوگران از نیروی خود برای معالجه بیماران نیز استفاده می کردند که به آنها شمن گفته می شد.

قربانی در ادیان باستانی

میان اقوام سراسر جهان قربانی برای معبود انواعی داشت و از ریختن جرعه ای آب یا شراب تا اهدای گیاهان و محصولات، ذبح حیوانات و کودکان و بزرگسالان، همچنین به آتش افکندن کودکان را شامل می شد.

 مهم ترین ادیان ایران باستان

♦ دین و آیین باستانی مهرپرستى

به عقیده مهرپرستان، خداى مهر روزى به صورت انسانى در یك غار ظهور كرد و شبانانى كه در آن مكان به چرانیدن گوسفند مشغول بودند، به وى ایمان آوردند. آنگاه خداى مهر، گاو نرى را كشت و خون او را بر روى زمین افشاند. هر جا كه قطره اى از خون او افتاد، سرسبز و بارور شد. وى پس از چند سال به آسمان رفت و روان او پیوسته براى كمك به بندگان خود در زمین آماده است.

از آنجا كه به عقیده مهرپرستان، خداى مهر در آغاز در غارى ظاهر شد، آنان معابد خود را در غارها مى ساختند و درون آن به پرستش مهر مى پرداختند. برخى از آن معابد متروكه اكنون در بخشهایى از اروپا یافت مى شود.

كسانى كه به دین مهرپرستى روى مى آوردند، لازم بود از هفت مرحله بگذرند و در هر مرحله به وى نامى مى دادند. مثلا در مرحله پنجم او را پارسى و در مرحله ششم آفتاب و در مرحله هفتم پدر مى نامیدند، سپس ‍ مراسم نان و عسل كه یادآور مراسم نان و شراب مسیحیت است، انجام مى شد و سرانجام وى را با خون گاو تعمید مى دادند.

 بسیارى از اعتقادات و آیینهاى مسیحیت از مهرپرستى گرفته شده است.

♦ آیین باستانی مغان

قبل از ظهور زردشت، یعنى پیش از پادشاهى مادها، بومیان غیر آریایى ایران دینی داشتند كه آیین مغان نامیده مى شود. كلمه مغ (مگوش ) در زبان قدیم ایران به معناى خادم بوده است.

به نظر مى رسد مغان سكنه بومى ایران بوده اند و مانند دراویدیان هندوستان، پس از ورود آریاییان سرزمین خود را تسلیم آنان كرده اند. واژه المجوس كه در زبان عربى به زردشتیان اطلاق مى شود، از همین كلمه مگوش مى آید.

برخى از پژوهشگران معتقدند كه دوگانه پرستى یعنى ایمان به خداى خیر و خداى شر در دین زردشتى از مغان قدیم ایران آمده است؛ زیرا در كتاب گاتها كه قدیمترین بخش اوستا و داراى صبغه ایرانى است، چیزى در مورد دو گانگى یافت نمى شود، ولى از كتابهاى تاریخى بر مى آید كه مغان قدیم دو گانه پرست بوده اند. مغان به رستاخیز نیز ایمان داشتند.

♦ دین باستانی مانویت

مانویت در فاصله میان ظهور مسیحیت و اسلام پدید آمد و در مدت كوتاهى فراگیر شد و پیروانى پرشور و با اخلاق گرد آورد. این تركیبى است از اعتقادات صابیان، بوداییان، زردشتیان و مسیحیان.

اصول عرفانى و انسانى این آیین به گسترش آن شتاب داد و آن را در شرق تا چین و در غرب تا مركز اروپا پیش برد. حاكمان ایران و روم و سرزمینهاى دیگر با مانویان از در خصومت در آمدند و دسته دسته آنها را كشتند و سرانجام، محكمه تفتیش اروپا آخرین گروه مانویان را در سیزدهم میلادى نابود كرد.

بیشتر تعالیم مانى بر مسیحیت و زردشتى گرى استوار است و در این آیین جنگ نور و ظلمت نقش مهمى بر عهده دارد.

مانویان جامعه را به پنج طبقه دینى تقسیم مى كردند:

1- فریستگان یا فریشتگان كه دوازده تن بودند و جانشینان مانى شمرده مى شدند.

2- ایسپاساگان یا اسقفان كه هفتاد و دوتن بودند.

3- مهیشتگان یا كشیشان كه سیصد و شصت نفر بودند.

4- ویزیدگان یا گزیدگان كه شمارشان بسیار بود و دین مانى را تبلیغ كردند.

5- نغوشاكان یا نیوشندگان كه عامه پیروان مانى بودند و شمارشان از همه بیشتر بود.مانویان، تحت تاثیر آیین زردشت، سه اصل اخلاقى را رعایت مى كردند و آنها را سه مهر مى نامیدند.

 - مهر دهان (پرهیز از گفتار زشت )

- مهر دست (پرهیز از كردار زشت )

- مهر دل (پرهیز از پندار زشت )

پیروان مانى گیاهخوار بودند و طبقات اول تا چهارم حق ازدواج و مال اندوزى نداشتند. مانویان نماز و روزه داشتند و معبد خود را خانگاه مى نامیدند كه همان خانقاه صوفیان دوران اسلام است.

 

♦ دین باستانی مزدك

بحرانهاى اجتماعى در پدید آمدن باورهاى دینى نقش مهمى دارند و ادیانی كه در زمان و مكانى بحرانى تاءسیس مى شوند، گسترشى عمومى مى یابند. آیین به شدت اجتماعى مزدك یكى از شواهد این مدعاست.

فردوسى در شاهنامه هنگام سخن گفتن از پادشاهى قباد، شرح مفصلى از ظهور مزدك مى دهد. وى مى گوید مزدك حكیمى بود كه مردم را در زمان تنگى برانگیخت تا به انبار غله هجوم برند و از این راه شهرت وى بالا گرفت.

♦ دین باستانی زرتشت یا زردشت

هنگامى كه چند قرن بر ورود آریاییان به ایران گذشت این قوم اندك اندك به شهر نشینى روى آوردند و این مساءله در جهان بینى ایشان تاءثیر گذاشت.

در آن روزگار انسان اصلاح گرى بر خاست و آریاییان را كه خواستار ترك خرافات قدیم بودند، به آیین تازه اى دعوت كرد و آیین مغان را برانداخت. این پیامبر مصلح كه خود را فرستاده خداى خوبى و روشنایى معرفى مى كرد، زرتشت نام داشت. وى مدعى بود آیین خود را از اهورامزدا دریافت كرده تا جهان را از تیرگیها پاك كند و آن را به سوى نیكى و روشنایى رهنمون شود.

زرتشتیان به نامهایى چون گبر و مجوسى و پارسى خوانده مى شوند. كلمه (گبر) در زبان سریانى به معناى كافر از از جانب دیگران به آنان اطلاق گردیده و واژه (المجوس) در دستور زبان عربى، اسم جنس جمعى و مفرد آن مجوسى است. (المجوس) در قرآن كریم  در كنار پیروان ادیان دیگر یافت مى شود.

اكثر علماى اسلام زرتشتیان را اهل كتاب دانسته اند. احادیثى نیز در این باب موجود است. آیین زرتشت حدود یك قرن قبل از میلاد تحول یافت و آن صورت تحول یافته را آیین مزدیسنى مى نامند. مزدیسنا در لغت به معناى ستایش مزداست.

در آیین زرتشت سه اصل عملى گفتار نیك، پندار نیك، كردار نیك وجود دارد كه مانند آن را در ادیان مختلف مى یابیم. از جمله در اسلام آمده است: (الایمان قول باللسان و اقرار بالجنان و عمل بالاركان.)
احترام به آتش به عنوان یكى از مظاهر خداى روشنایى و افروخته نگه داشتن آن و انجام مراسمى خاص در اطراف آن در معابدى به نام آتشكده مشخصترین ویژگى این دین باستانی است. همچنین آبادانى، كشاورزى دامدارى و شهرنشینى مورد ستایش قرار گرفته است. احترام به حیوانات، مخصوصا سگ و گاو، همچنین خوشرفتارى با مردم نیز جایگاهى ویژه دارد.

برخى از آداب و رسوم سرزمین ما از قبیل مراسم چهارشنبه سورى و سوگند خوردن به روشنایى چراغ و چیزهاى دیگر با تعالیم زرتشتى ارتباط دارد. همچنین برخى زندیقان قرون نخست اسلام گرایشهاى زرتشتى داشتند.