این که می گوییم ایران مهد علم و فرهنگ و هنر و صاحب تمدنی هفت هزار ساله است، لابد باید در گوشه و کنار این سرزمین پهناور شواهد بسیار داشته باشد. مدارس تاریخی ایران بخشی از این شواهد هستند که نه تنها بر رونق دانش و دانش آموزی در این سرزمین پهناور گواهی می‌دهند بلکه، از نظر هنر و معماری هم اهمیت زیادی دارند.
یکی از اولین مدارس یا دانشگاه‌های ایران که اطلاعات نسبتا خوبی از آن در دست داریم، دانشگاه جندی شاپور است که در زمان خود یعنی به روزگار سلسله ساسانیان یکی از مهم‌ترین دانشگاه‌های جهان باستان به شمار می آمد. امروز از این دانشگاه سترگ، چیزی جز خرابه هایی در هیأت تپه های باستانی در استان خوزستان باقی نمانده است.
با ورود اسلام به ایران، مدارس از رونق بیشتری برخوردار شدند؛ چرا که آموزش از حالت طبقاتی خارج شد و با توجه به تأکید دین اسلام بر علم آموزی، عموم مردم توانستند به کسب دانش بپردازند؛طوری که بسیاری از دانشمندان سده های میانی اسلامی از طبقات متوسط یا حتی فرودست جامعه برخاستند.
در این دوره، مدرسه سازی در سراسر ایران آنقدر توسعه یافته بود که مدارس زنجیره ای به وجود آمدند.
نمونه بارز آن مدارس نظامیه است که به همت خواجه نظام الملک توسی، دیوانسالار بزرگ عصر سلجوقی پاگرفت و در شهرهای مختلف ایران مانند نیشابور، اصفهان، خرگرد و بغداد شعبه داشت. افرادی چون امام محمد غزالی، حکیم عمر خیام یا سعدی شیرازی، جملگی از شاگردان یا استادان مدارس نظامیه بوده اند.
با حمله مغولان به ایران و خرابی فراوانی که به بار آمد، مدارس بزرگ و کتابخانه هایشان آسیب جدی دیدند اما طی چند دهه بعد فعالیت خود را از سر گرفتند و در دوره های تیموری و صفوی به رونق قابل توجهی رسیدند. دوره قاجار، دوره تحولی شگرف در تاریخ مدارس ایران بود.
در حالی که تا قبل از این دوره، همه علوم اعم از دینی، عقلی و نقلی در مدارس تدریس می شد، از دوره قاجار به بعد، راه مدارس نوین به سبک اروپایی از راه مدارس قدیم به شیوه سنتی جدا شد؛ به گونه‌ای که از این پس دو نهاد آموزشی درایران رخ نشان داد: یکی مدارس قدیمی که رفته رفته به تدریس علوم دینی – و تا حدودی دروس ادبی و فلسفی - محدود شدند و دیگری مدارس جدید که در آنها علوم تجربی، ریاضی و ادبی تدریس می شد.
این دو گانگی موجب جدایی آموزش نوین از بستر بومی و تاریخی خود شد و عوارض ناخوشایندی داشت. به هر روی، هم اکنون در شهرهای مختلف ایران مدارس بزرگ و باشکوهی از دوران گذشته به یادگار مانده اند که معماری فاخرشان نشان‌دهنده اهمیتی است که جامعه ایران برای علم و علم آموزی قائل بوده است.
اغلب این مدارس توسط بزرگان دینی یا رجال سیاسی ساخته و وقف شده اند و بعضی از آنها افزون بر 400 سال است که همچنان دایر و پذیرای جویندگان دانش اند. در صفحه ایرانگردی این شماره به سراغ تعدادی از مدارس تاریخی ایران رفته ایم که بازدید از بعضی شان آزاد و بدون محدودیت است و تماشای بعضی دیگر محدودیتهایی دارد.
مدرسه نجومیه؛ میزبان موزه مردم شناسی
مدرسه نجومیه گناباد از آثار دوره صفوی است و زیبایی و بزرگی آن شاهدی است بر رونق علم و علم آموزی در این شهر کویری.
گویا علت نامگذاری آن به نجومیه این است که در قدیم بیشتر به سبب تدریس هیأت و نجوم مشهور بوده است؛ هرچند که اکنون هیچ نشانی از استاد و شاگرد و درس و بحث در این مدرسه دیده نمی‌شود.
مدرسه نجومیه شامل هشتی ورودی، دالان، صحن و حجره های پیرامون آن است که اکنون هرکدام از آنها به بخشی از موزه مردم‌شناسی گناباد اختصاص پیدا کرده‌اند و یکی از جلوه های زندگی تاریخی مردمان خراسان را به تصویر می‌کشند.
غرفه های آهنگری، پارچه‌بافی سنتی، سفالگری، نمدمالی، حفر قنات، عروسی، عصاری(روغن‌گیری)، عطاری و گلیم بافی از جمله غرفه های موجود موزه مردم‌شناسی هستند.
نشانی: خیابان بهار، جنب مسجد جامع گناباد
زمان بازدید: همه روزه از ساعت 9 تا 17 به استثنای سه شنبه ها و ایام سوگواری رسمی
مدرسه دودر؛ دارالقرآن آستان قدس رضوی
مدرسه دودر نیز مانند مدرسه پریزاد میان رواق‌های حرم امام رضا(ع) قرار گرفته است. این مدرسه به سال 843 هـ . ق به وسیله یکی از امرای خراسان به‌نام «غیاث الدین یوسف خواجه بهادر» ساخته شد و چون تا پیش از تخریب بافت تاریخی اطراف حرم در سال 1354 خورشیدی، یک در به بازار زنجیر و دری دیگر به محلات اطراف داشت، به آن مدرسه دو در می گفتند اما اکنون فقط یک در دارد که درست روبروی در مدرسه پریزاد باز می شود.
نام اصلی مدرسه دو در، مدرسه شاهرخیه است و 32 حجره در دو طبقه دارد که در مقابل هر حجره یک ایوان قرار گرفته است و چهار ایوان بزرگ نیز در چهار طرف حیاط به چشم می خورد. این مدرسه دارای تزیینات آجری بسیار زیبا و دو گنبد در ضلع جنوبی و غربی است که زیر یکی از آنها یعنی گنبد جنوبی، قبر بانی مدرسه قرار دارد.
مدرسه دو در در زمان شاه سلیمان صفوی به همت یکی از بانوان خاندان شاهی به مباشرت بیگلر بیگی مشهد تعمیر شد و از زمان ساخت تاکنون همواره مورد استفاده طلاب علوم دینی است. این مدرسه در حال حاضر جایگاه دارالقرآن آستان قدس رضوی است و همه روزه گروهی از حافظان و قاریان در آن به تلاوت قرآن می پردازند.
نشانی: مجاورحرم امام رضا (ع)
زمان بازدید: تمام ساعات فعالیت حرم امام رضا(ع)
مدرسه پریزاد؛ یادگار ندیمه گوهرشاد
مدرسه پریزاد از قدیمی‌ترین مدارس علمیه مشهد است که سابقا نزدیک به حرم امام رضا(ع) قرار داشت و حالا میان رواق‌های حرم قرار گرفته است!
این مدرسه به سال 820 هـ . ق همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شد و بانی آن «پریزاد خانم» از نوادگان خواجه ربیع و ندیمه گوهرشادآغا (بانی مسجد گوهرشاد) بود که تولیت مدرسه را به شوهر و سپس نوادگان ذکور خود سپرد. او مقرر كرد که هریک ازفرزندانش در یکی از اتاق‌های مدرسه اقامت کنند و اگر اتاقی باقی ماند به « مساکین طلبه زوار» بدهند.
متاسفانه از سال 1314هـ. ش رژیم پهلوی تولیت مدرسه را از نوادگان پریزاد گرفت و به اداره اوقاف داد و کم کم موقوفات متعلق به آن توسط سودجویان تصرف شد.مدرسه پریزاد با 23 حجره در دو طبقه بنا شده و جلوی هر یک از حجره‌های آن ایوان کوچکی قرار گرفته است.
البته دو ایوان بزرگ نیز یکی در طرف قبله و دیگری در طرف شرق متصل به دارالولایه ساخته شده که تزیینات‌شان چشم نواز است . آن گونه که از کتیبه سردر مدرسه برمی آید، این مدرسه نیز همچون بسیاری دیگر از ساختمان‌های آستانه امام هشتم(ع) در زمان شاه سلیمان صفوی مرمت شده است.
اکنون مدرسه پریزاد به‌عنوان مرکز تبلیغات دینی مورد استفاده قرار می‌گیرد و مجهز به پایگاه اینترنتی و فضاهایی برای مطالعه آزاد است . گاهی نیز فیلم سخنرانی‌ها و مراسم مذهبی در این مدرسه به نمایش درمی آید.
نشانی: مجاور حرم امام رضا (ع)
زمان بازدید: تمام ساعات فعالیت حرم امام رضا(ع)
مدرسه سپهسالار؛ نگاه به اصفهان و استانبول
مدرسه سپهسالار که مسجدی نیز ضمیمه آن است و اکنون مدرسه عالی شهید مطهری خوانده می شود، یکی از معتبرترین حوزه های علوم دینی در تهران به شمار می آید و از نظر معماری نیز، سترگ ترین ساختمان مذهبی دوره قاجار است.
ساخت این مدرسه در اواسط دوره ناصرالدین شاه قاجار توسط میرزا حسین‌خان مشیرالدوله سپهسالار، صدر اعظم شاه آغاز اما به علت مرگ او، به همت برادرش تکمیل شد.
مهندس طراح مدرسه مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی و معماری آن برعهده افرادی مثل استاد حسن قمی، حاج ابوالحسن معمارباشی و جعفرخان معمارباشی کاشی بوده است.
این عده در ساخت مدرسه سپهسالار از یک سو به مدارس بزرگ دوره صفویه مانند مدرسه چهارباغ اصفهان نظر داشته اند و از دیگر سو، از مساجد بزرگ شهر استانبول الهام گرفته‌اند. البته تزیینات مدرسه و شبستان مسجد آن تا سالها پس از دوره ناصرالدین شاه ادامه داشت.
مدرسه سپهسالار به دلیل مجاورت با ساختمان مجلس شورای ملی ایران شاهد حوادث سرنوشت سازی در تاریخ معاصر ایران مانند به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه قاجار بوده و از مناره های آن به عنوان سنگر آزادی خواهان استفاده شده است.
همچنین بسیاری از حلقه های مهم درس و بحث دینی و فلسفی در این مدرسه تشکیل می شده و بزرگانی چون آیت‌الله‌سید حسن مدرس، تولیت آن را برعهده داشته اند. از این گذشته، اولین فرهنگستان زبان فارسی نیز در مدرسه سپهسالار برپا شد.
در حال حاضر بازدید از مدرسه سپهسالار به جهت دایر بودن مدرسه عالی شهید مطهری، با محدودیت‌های زیادی روبرواست.
نشانی: میدان بهارستان، ضلع جنوبی ساختمان مجلس شورای ملی قدیم
زمان بازدید: هنگام اقامه نماز جماعت یا برگزاری مراسم مذهبی عمومی
مدرسه چهارباغ؛ آخرین درخشش معماری صفوی
مدرسه چهارباغ اصفهان که مدرسه سلطانی و مدرسه مادرشاه نیز خوانده می شود، توسط آخرین شاه سلسله صفویه یعنی شاه سلطان حسین ساخته شد و چون مادر شاه املاک و مستغلات فراوانی را وقف آن کرد، به مدرسه مادر شاه معروف شد.
حتی خود شاه سلطان حسین نیز در این مدرسه به تحصیل علوم دینی اشتغال داشت و اکنون حجره ای را در مدرسه نشان می دهند که گفته می شود، حجره مخصوص او بوده است. این مدرسه را باید آخرین درخشش معماری عصر صفوی و یکی از شاهکارهای معماری ایران طی 400 سال گذشته به شمار آورد.
مدرسه چهارباغ به شیوه مساجد بزرگ ایرانی به شکل چهارایوانی ساخته شده و علاوه بر صحن بزرگ، یک گنبد بلند و دو مناره در دو سوی ایوان قبله دارد. تزیینات به کار رفته در این مدرسه خصوصا کاشی کاری‌های آن بسیار نفیس هستند و آن را به یک موزه تمام عیار مبدل کرده اند.
هتل عباسی به عنوان یکی از مجلل ترین هتل های کشور که در ضلع شرقی مدرسه چهارباغ قرار دارد، در واقع کاروانسرایی است که در گذشته وقف این مدرسه بوده است. مدرسه چهارباغ همچنان جایگاه یکی از مهم‌ترین حوزه های علوم دینی اصفهان است و از این رو، بازدید از آن بدون محدودیت نیست.
نشانی: اصفهان، خیابان چهارباغ عباسی، نبش خیابان آماده گاه
زمان بازدید: بعضی روزها و ساعات هفته که توسط متولیان مدرسه اعلام می شود.
مدرسه دارالفنون؛ پلی تکنیک عصر قاجار
دارالفنون اولین مدرسه عالی در ایران به سبک نوین و از یادگارهای میرزا تقی خان امیرکبیر، صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار است.
این مدرسه که نام آن ترجمه‌ای بود از واژه «پلی تکنیک» در سال 1269 هجری قمری اندکی پس از قتل امیرکبیر گشایش یافت و تا پایان دوره قاجار، مهم‌ترین نهاد آموزش عالی در ایران بود.
پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپخانه، مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی‌شناسی، زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا رشته ها و دروسی بود که در این مدرسه تدریس می شد و بعدها زبان انگلیسی، روسی، نقاشی و موسیقی نیز به آنها افزوده شد.
معلمان دارالفنون در ابتدا اغلب اروپایی – به جز انگلیسی و روسی – بودند ولی بعدها خیلی از شاگردان این مدرسه در مقام معلمی آن قرار گرفتند.
ساختمان قدیمی دارالفنون در سال 1308 خورشیدی به علت فرسودگی شدید، تخریب و از نو توسط مهندس گرجی الاصل – نیکلای مارکف – ساخته شد و سر در زیبای آن را استاد حسین لرزاده طراحی کرد. در دوره پهلوی، دارالفنون تبدیل به یک دبیرستان شد اما دبیرستانی که بسیاری از بزرگان علم و فرهنگ و سیاست در آن درس خواندند.
این مدرسه از بیش از دو دهه پیش تعطیل شد و به مدت طولانی تحت مرمت قرار گرفت. اگرچه مرمت مدرسه هنوز تمام نشده اما از چندی پیش نمایشگاه دائمی سیر آموزش و پرورش در آن برپاشده است.
نشانی: تهران، میدان امام خمینی(توپخانه)، ابتدای خیابان ناصرخسرو
زمان بازدید: روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8 تا 16
مدرسه خان شیراز؛ محل تدریس ملاصدرا
مدرسه خان، مشهورترین و بزرگ‌ترین مدرسه علوم دینی در شهر شیراز است. این مدرسه توسط الله‌وردیخان گرجی، حاکم مشهور فارس و فرزند و جانشین‌اش، امام قلی‌خان ساخته شد.
الله‌وردیخان همان کسی است که سی و پل اصفهان را ساخته و امامقلی فرزندش نیز، مردی است که جزیره هرمز را از پرتغالی ها پس گرفت و آنها را از خلیج فارس بیرون کرد. نکته جالب در معماری مدرسه خان، استفاده نمادین از اعداد است.
مثلا تعداد اتاق های مدرسه 110 تاست که معادل نام حضرت علی(ع) به حروف ابجد است و به همراه بخش‌های خدماتی بالغ بر 114 فضا می شود که با تعداد سوره های قرآن برابر است. همچنین مدرسه پنج مَدرَس (محل تشکیل جلسات درس) دارد که به پنج تن آل عبا اشاره دارد.
گفته می شود که مدرسه خان در اصل برای تشکیل جلسات درس و وعظ صدرالمتألهین شیرازی یا همان ملاصدرای معروف ساخته شده است. مدرسه خان به‌شیوه مدارس و مساجد تاریخی ایران، یک صحن مرکزی و چهار ایوان دارد و حجره‌هایی به دور آن است و از نظر هنر و معماری از شاهکارهای معماری عصر صفوی در شیراز محسوب می شود.
نشانی: شیراز، خیابان لطفعلی‌خان‌زند، ابتدای کوچه محلاتی
زمان بازدید: صرفا با هماهنگی و کسب اجازه از مدیریت مدرسه
مدارس جده کوچک و بزرگ؛ یادگار مادربزرگ شاه عباس دوم
در اصفهان دو مدرسه علمیه زیبا به نام جده بزرگ و جده کوچک وجود دارد که هر دو از آثار دوره صفویه هستند و داخل بازار اصفهان، نزدیک به هم قرار دارند.
بعضی می‌گویند مدرسه جده بزرگ را جده بزرگ شاه عباس دوم صفوی و دیگری را جده کوچک او ساخته است. اما عده ای دیگر اعتقاد دارند که بانی هر دو مدرسه یک نفر است و فقط به جهت کوچکی و بزرگی ساختمان‌های‌شان با نام کوچک و بزرگ خوانده شده‌اند.
در هر حال شکی وجود ندارد که دست کم یکی از مادر بزرگ‌های شاه عباس دوم در ساخت این مدرسه نقش داشته است. هر دو مدرسه از نظر معماری اهمیت فراوانی دارند و مسجدی دارند که کتیبه سردرشان به خط محمدرضا امامی، خوشنویس بزرگ اواخر دوره صفوی است.
بسیاری از کتیبه های حرم امام رضا(ع) نیز به خط اوست. مدارس جده کوچک و بزرگ همچنان به عنوان مدارس علوم دینی میزبان طلاب هستند و از این رو، بازدید از آنها با محدودیتهایی روبرو است.
نشانی: اصفهان، بازار قنادها
زمان بازدید: صرفا با هماهنگی و کسب اجازه از مدیریت مدرسه
مدرسه صدر؛ موقوفه صدراعظم
مدرسه صدر در بازار اصفهان، از مدارسی است که در دوره قاجار ساخته شد و خیلی زود به جهت استادان مبارز و شاگردانی که در دامن خود پرورش داد، به شهرت و اعتبار علمی دست یافت.
بانی این مدرسه، حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی است که در زمان فتحعلی‌شاه قاجار چند سالی صدر اعظم ایران بود و مدرسه نیز نام خود را ازاو گرفته است. او غیر از این مدرسه، دو مدرسه دیگر نیز بنا کرد که یکی مدرسه صدر در شهر نجف اشرف است و دیگری مدرسه صدر خواجو در خیابان چهارباغ خواجو اصفهان.
اما مدرسه صدر بازار از دو مدرسه دیگر شهرت بیشتری دارد و معماری و هنرهای به کار رفته در آن نیز چشم نوازتر و نفیس‌تر هستند. کتابخانه مدرسه صدر نیز با داشتن 20 هزار کتاب در رشته‌های مختلف علوم دینی و هزار نسخه خطی و کتب چاپ سنگی، کتابخانه ای غنی به شمار می آید.
نشانی: اصفهان، بازار جارچی باشی
زمان بازدید: صرفا با هماهنگی و کسب اجازه از مدیریت مدرسه
مدرسه خان یزد؛ میراث خان بزرگ
مدرسه خان یزد، جزئی از یک مجموعه بزرگتر در شهر یزد است که بناهایی چون بازار و حمام را نیز در برمی‌گیرد.
این مدرسه از ساخته ها و موقوفات محمد تقی خان بافقی، معروف به خان بزرگ (سرسلسله خاندان خوانین یزد) است و در دوره زندیه ساخته شده. محمدتقی خان همان کسی است که باغ دولت آباد یزد از کارهای اوست. او، مدرسه خان را خارج از حصار شهر یزد ایجاد كرد. این بنا مركب از دو مدرسه بزرگ و كوچك است.
مدرسه كوچك را محمد تقی خان و مدرسه بزرگ را كه از طرف غرب متصل به اولی است، علینقی خان پسر محمدتقی خان بنا كرده است.
مدرسه خان یزد همچنین یک راه زیرزمینی به طرف مدرسه مصلای یزد دارد. باوجود این‌که مدرسه خان جایگاه تحصیل طلاب علوم دینی است اما گشاده رویی و سهل گیری همیشگی یزدی ها بازدید از آن را نسبتا ساده کرده است.
نشانی: یزد، بازار پنجه علی
زمان بازدید: صرفا با هماهنگی و کسب اجازه از مدیریت مدرسه
