شاید هیچ ماشین دیگری به اندازه پیکان با روح و جان ایرانی عجین نشده باشد. پیکان با وجود همه نواقص و عیوبش توانست به بخشی از فرهنگ و زندگی جامعه ایرانی تبدیل شود و ایرانی ها انواع خلاقیت هایشان را روی این ماشین پیاده کنند و از جمله، فضای داخلی اش را به نگارخانه و آلبومی از تصاویر مورد علاقه شان، از خوانندگان وطنی و هنرپیشه های هندی تا عکس های رفتگان و درگذشتگان تبدیل کنند؛ چیزی که دیگر در مورد هیچ ماشینی اتفاق نیفتاد و جایگاه پیکان را در خاطره ها یگانه ساخت.

محمود خیامی

خودروهای جدیدتری مثل پراید، سمند یا رانا هرگز محبوبیت پیکان را پیدا نکردند و پیکان به تنهایی، ماشین محبوب ایرانی ها ماند.

کارخانجات ایران ناسیونال یا همان گروه امروزی ایران خودرو، در دوازدهم مهر 1341 توسط برادران خیامی با سرمایه ای حدود 10 میلیون تومان در خیابان اکباتان تهران تاسیس شد. این شروع داستان ماشینی به اسم پیکان است.

خانواده خیامی از خانواده های قدیمی هستند. سید محمود خیامی، فرزند سید علی اکبر خیامی کامیون دار، ابتدا شغل پدرش را داشت اما بعدا با همکاری برادرانش ایران ناسیونال را پایه گذاری کرد. او به جز ایران ناسیونال موسس بانک صنعت و معدن و فروشگاه های زنجیره ای کوروش (قدس بعدی) هم بود. آنها به فکر تولید ماشینی برای قشر متوسط بودند و بعد از چندین تلاش ناموفق برای ساخت اتومبیل های فیات، قرارداد مونتاژ آخرین مدل هیلمن هانتر، مدل 1966 بین ایران ناسیونال و گروه صنعتی روتس (Rootes Group) انگلستان، که در حال ورشکستگی بود بسته شد و تولید این خودرو پس از یک دهه تولید در انگلستان، در ایران شروع شد.

تا پیش از ایران، پیکان ماشین محبوب انگلیسی ها و استرالیایی ها بود. تولید اولین دستگاه پیکان، روز 23 اردیبهشت 1346 و آن هم ساعت 10 و نیم صبح شروع شد. شاه خودش برای افتتاح این خط تولید رفته بود و تبلیغات زیادی برای این اتفاق شده بود.

در حالی که در گزارشی که هفته نامه «بامشاد» 2 خرداد 1346 از خط تولید پیکان دارد، آمده که ایران ناسیونال هر هفته 10 دستگاه پیکان و 7 دستگاه اتوبوس تولید می کرده. پیکان در نخستین سال عرضه خود در سال 1346 با دو مدل دولوکس و کارلوکس به بازار عرضه شد اما خیلی زود مدل های دیگری چون وانت پیکان، تاکسی پیکان و پیکان با دنده اتوماتیک (که البته اقبال چندانی به آن نشد) و پیکان جوانان و پیکان استیشن (پنج در) به آن افزوده شد. یک سال بعد، در 1347 شرکت آمریکایی کرایسلر، گروه صنعتی روتس را خرید اما این ماجرا تاثیری بر روند تولید پیکان در ایران نداشت و فقط منجر به تولید یک مدل جدید پیکان شد که اکنون به پیکان چراغ بنزی معروف است.

محمود خیامی که خودش فوتبالدوست هم بود، از هواداران تیم شاهین بود. معروف است که علاقه او به فوتبال آنقدر بود که کارخانه روتس برای جلب نظر او در خرید هیلمن هانتر، او را برای تماشای مسابقات لیگ برتر جزیره دعوت کرده بود.

به هر حال خیامی در سال 1346 باشگاهی ورزشی هم تاسیس کرد و طبیعتا اسم پیکان را رویش گذاشت. دو سال بعد در 1348 خیامی با عبده، مالک پرسپولیس توافق کرد که بازیکنان تیم اول پرسپولیس را یک سال قرض بگیرد و با همین کار، پیکان قهرمان جام باشگاه های تهران شد؛ در حالی که تیم دوم پرسپولیس در جایگاه یازدهم قرار گرفت.

پرسپولیسی ها سال بعد به باشگاه خودشان برگشتند و باشگاه پیکان تا سه دهه بعد بدون تیم فوتبال ماند اما ماشین پیکان خیلی زودتر از چیزی که تصور می شد، به میان مردم آمد.

درست هفت سال بعد این کارخانه در گزارشی با اعلام سرمایه خود شگفتی همگان را برانگیخت. در سال 1353 کارخانه طی گزارشی از وضع کار و سرمایه اعلام کرد که سرمایه اش به 579 میلیون و 125 هزار دلار رسیده است.

به این ترتیب، پیکان رفته رفته وارد زندگی ایرانیان شد، چنان که وقتی هویدا می خواست وعده زندگی بهتر به ایرانیان بدهد، شعارش «هر ایرانی یک پیکان» بود و شاه وقتی در 1352 خواست برای نیکلای چائوشسکو رییس جمهور کمونیست رومانی هدیه ای بفرستد هیچ گزینه ای بهتر از پیکان نداشت.

نشریات گوناگون، عکس هنرپیشه ها و بازیکن های فوتبال را در حال ژست گرفتن با پیکان روی جلد می بردند و در مسابقات و نظرسنجی های هنرپیشه برتر، فوتبالیست سال با عناوین دیگر، به برگزیدگان پیکان هدیه داده می شد.

این توجه البته پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز ادامه یافت و به رغم مصادره کارخانجات ایران ناسیونال، پیکان همچنان جایگاه خود را در زندگی و فرهنگ جامعه ایرانی حفظ کرد. مثلا در سینمای دهه شصت در دو فیلم شاخص «هامون» داریوش مهرجویی و «زرد قناری» رخشان بنی اعتماد، می توان کارکرد پیکان را دید. در هامون که با روشنفکری پیکان سوار مواجه ایم و در زرد قناری نیز اتفاقا «پیکان زرد قناری» بهانه به تصویر کشیدن مهاجرت خانواده متضرر از شهر به روستاست.

اتفاق مهم دهه شصت برای پیکان اما توقف خط تولید پیکان در شرکت کرایسلر در سال 1364 و ادغام این شرکت رد شرکت پژو فرانسه بود؛ چیزی که باعث کاهش چشمگیر تولید پیکان در ایران شد. طوری که تولید سالی هفتاد هزار دستگاه پیکان سال 1363 را به سه هزار دستگاه در سال 1368 رساند.

با این حال در این سال کارخانه پژو موافقت کرد ایران خودرو با به کار بردن سیستم تعلیق و موتور پژو 405 روی بدنه پیکان، به تولید پیکان ادامه دهد. این روند حدود شش سال دوام یافت و محصول این کار به نام پیکان پژویی معروف شد.

با این حال ایران خودرو کم کم توانست قطعات مختلف پیکان را در ایران بسازد و سرانجام در شهریور 1371 تولید پیکان تماما ایرانی آغاز شد و تولید آن تا بیست و پنجم اردیبهشت 1384 حدود سیزده سال ادامه یافت.پس از گذشت 38 سال و تولید دو میلیون و 29 هزار دستگاه پیکان، تولید این خودروی خاطره انگیز متوقف و آخرین پیکان تولیدی به موزه ایران خودرو فرستاده شد. اسحاق جهانگیری که آن روز وزیر وقت صنایع و معادن بود، در لوحی که روی آخرین پیکان نصب شده بود، نوشت: «پیکان ارابه ای بود که صنعت خودرو بر دوش آن شکل گرفت.»

اما پایان تولید پیکان، پایان حضور این ماشین در ذهن و زبان ایرانی ها نبود. از زمان توقف تولید پیکان تا همین امروز، هر بار که بحثی از یک ماشین دیگر به میان آمده است، حالا چه آتش گرفتن اسکانیا باشد و چه کیفیت پراید، پیکان دوباره به موضوعی برای گفتگو تبدیل می شود.

در فضاهای مجازی و گفتگوهای روزانه، این خودرو به نوستالژی تبدیل شده است؛ آنقدر که رضا یزدانی برایش ترانه ای چنسن حماسی و پرافتخار خوانده: «یه پیکان قراضه کنار اتوبان داره خواب می بینه/ یه پیکان بی چرخ که بازم تو رؤیاش پر از سرنشینه.../ غرورش شکسته، به جای چراغاش دوتا حفره مونده/ کی می دونه اونو زمونه چه جوری تا اینجا کشونده؟»

فقط 17 هزار و 890 تومان

تماشای آگهی های ساده مربوط به ده های 1340 و 1350، برای ما که چشم مان به تبلیغات پر نقش و نگار خو گرفته، جذابیت و تعجب به همراه دارد. از جمله این تبلیغ ها یکی هم تبلیغات پیکان است در یکی از آگهی های تبلیغاتی ایران ناسیونال در روزنامه اطلاعات مهر 1348 درباره قیمت پیکان آمده است: «با وجود امتیازات فوق العاده ای که پیکان (مدل) 48 را به صورت یک اتومبیل ایده آل برای خانواده ها درآورده است و با وجود اینکه هزینه ساخت آن برای کارخانجات ایرانه ناسیونال گران تر از سابق تمام می شود و به علت استقبال بی سابقه هموطنان عزیز از اتومبیل های پیکان و بالا رفتن مقدار فروش و بنابراین اصل مسلم اقتصادی که همیشه فروش بیشتر، مرغوبیت بیشتر و ارزانی قیمت را به دنبال خواهد داشت - در بهای پیکان 48 - هیچ گونه تغییری داده نشده و به همان قیمت 17 هزار و 890 تومان در اختیار ملت ایران قرار می گیرد.»