آرتور اپهام پوپ به سال1881.م در شهر فوئینكس ایالت روآیلند امریكا به دنیا آمد. وی تحصیلاتش را در دانشگاه «براون» به سال1906 با گواهینامه B.A (مخفف Bachelor of Arts: كارشناسی علوم انسانی) و M.A (مخفف Master of Arts: كارشناسی ارشد علوم انسانی) به پایان رسانید.
وی از سال1907 تا 1908 در دانشگاه كوزل به مطالعه پرداخت و از 1909 تا 1911 در دانشگاه هاروارد به تكمیل مطالعات خود در رشته باستانشناسی و معماری مبادرت نمود. از سال 1911 تا 1917 با سمت دانشیار در دانشگاه كالیفرنیا به تدریس پرداخت و از آن زمان، به مطالعه و نشر مقالات علمی خود درباره هنر و باستانشناسی ایران همت گماشت.
پوپ در سال1923 به مدیریت موزه لژیون دونور سانفرانسیسكو انتخاب گشت و از 1924 تا 1932 مشاور و موزهدار هنری موسسه شیكاگو بود.
پوپ از 1925 به بعد، بهعنوان مشاور افتخاری هنرهای ایرانی در خدمت دولت ایران فعالیت میكرد. وی همچنین بهعنوان مشاور هنر ایرانی موزه پنسیلوانیا انتخاب شد. او از سال 1925 سرپرستی بیست هیات اعزامی علمی در ایران را بهعهده داشت و به همراه همسرش دكتر فیلیس آكرمن (پژوهشگر در حوزه هنر، بهویژه در زمینه شمایلنگاری و منسوجات ایران و صاحب تالیفاتی درخصوص تاریخ ایران) بامسافرتهای متعدد به شهرهای ایران،درباره هنرایرانی تحقیقات فراوانی انجام داد. پروفسورپوپ از سال 1925 تا 1935،مشاورهنراسلامی د رشیكاگو بود و در سال 1926 ازسوی دولت ایران، برای طراحی و ایجاد غرفه ایران در نمایشگاه هنر ایرانی در فیلادلفیا انتخاب شد.
او در سال 1931، نمایشگاه صنایع ایران را در لندن و سپس در لنینگراد و مسكو برگزار كرد. اندكی بعد، وی با تاسیس موسسه امریكایی هنر و باستانشناسی ایران در شهر نیویورك، پروژه عكسبرداری از اشیا و اماكن هنری ایران را آغاز نمود.
در دهه1930.م بهدنبال بركناری عدهای از خبرگان بنام تاریخ تمدن آسیا از دانشگاههای اروپا توسط نازیها، پوپ مدرسه مطالعات آسیایی را تاسیس كرد و با جذب این متخصصان و براساس نگرش خویش از یكپارچگی آسیا، این مدرسه را وسعت بخشید. در نظر او این یكپارچگی به معنای ارتباط فرهنگهای گوناگون آسیا از نظر مفاهیم هنری و مذهبی بود. این موسسه با برخورداری از متخصصانی در زمینه آشورشناسی، اسلامشناسی، ایرانشناسی، نژادشناسی، فلسفه، زبانشناسی، اقتصاد، جامعهشناسی (بهویژه در حوزه خاورمیانه و آسیا) و آموزش زبان سانسكریت، عربی، عبری، فارسی (باستان و جدید)، حبشی، چینی، تبتی و ویتنامی، توانست به موسسهای با مجوز صدور مدارج بالای علمی تبدیل شود. كثرت مطالعات آسیایی دهه 1960.م در امریكا، درواقع مدیون انگیزهای بود كه پوپ آن را ایجاد كرد.
مدرسه و موسسه امریكایی هنر و باستانشناسی ایران، بهتدریج توسعه یافت و از سال 1947.م به «موسسه آسیایی» تبدیل شد. این موسسه در سال 1345.ش به دعوت دولت ایران، از امریكا به ایران (شیراز) منتقل شد و زیرمجموعه دانشگاه پهلوی قرار گرفت.
پس از آن بود كه پوپ و آكرمن بهطوركامل در ایران استقرار یافتند. این موسسه در نارنجستان، از موروثات قوامالملك شیرازی، مستقر شد. بخشی از فعالیت این موسسه، در ایران، حمایت از باستانشناسانی بود كه برای كاوش به ایران میآمدند. پوپ مجله «پژوهشنامه موسسه آسیایی» را نیز در این مدت تاسیس كرد.
محمدرضا پهلوی به پاس خدمات پروفسور پوپ به وی نشان «تاج» و سپس نشان «همایون» و جایزه مخصوص داد.همچنین وزارت فرهنگ نشان علمی درجه اول را به او اعطا كرد و انجمن آثار ملی، پوپ را به عضویت وابسته خود برگزید. دانشگاه تهران نیز ــ كه پوپ در آنجا استاد افتخاری هنر ایرانیان بود ــ به وی دكترای افتخاری اعطا كرد.
«موسسه آسیایی» پس از انقلاب اسلامی ایران منحل شد. آرشیو بزرگ عكسهایی كه پوپ طی سالها فراهم آورده بود، اكنون در موزه نارنجستان (شیراز) نگهداری میشوند. شماری از این عكسها نیز در كتابخانه ملی ایران قرار دارند. مجموعهای از پارچهها، فرشهای كهن و آثار عتیقه ایران و جهان كه او گردآورده بود، اكنون در موزه نارنجستان هستند. كتابخانه پوپ شامل كتابهای بسیاری درباره تاریخ، باستانشناسی، هنر و زبانهای ایرانی، هماكنون در كتابخانه میرزای شیرازی دانشگاه شیراز، به شكل مجموعهای مستقل تحتعنوان «مجموعه ایرانشناسی پروفسور پوپ» نگهداری میشود.
چارلز موریتز، نویسنده امریكایی، در كتاب بیست جلدیاش تحت عنوان Current Biography (بیوگرافی جاری) كه به شرح زندگی و فعالیت چهرههای علمی، سیاسی، ورزشی و... ایالاتمتحده امریكا میپردازد، اطلاعات دیگری از زندگی دكتر پوپ بهدست میدهد. وی در مورد پوپ مینویسد:
«... پوپ در سال1918 به همكاری با عضو مهم غیرنظامی ستاد دفاع عمومی جنگ پرداخت و در طرحی راجعبه بررسی نحوه تشویق برای بالابردن كیفیت فعالیتهای افسران، مشاركت نمود... وی در 1919 بهعنوان مشاور هنر ایرانی در موزهها و مجموعههای شخصی برگزیده شد. او بهزودی دریافت كه فعالیتش بهعنوان مبلّغ فرشهای ایرانی، درآمدش را پنجبرابر حقوق پروفسوریاش افزایش میدهد. پوپ بعد از ازدواج با فیلیس آكرمن در ژوئن1920 به فعالیت در زمینه خدمات مشاورهای شخصی پرداخت.
همسر او دكتر آكرمن نیز در زمینه ایرانشناسی و شناخت هنر نساجی و فرشِ دیگر كشورها، استاد بود. آكرمن نیز مانند شوهرش از 1923 تا 1924 بهعنوان راهنمای موزه هنر شیكاگو، فعالیت مینمود. پوپ برای مدت دهسال تا سال1934 راهنمای انستیتوی هنر شیكاگو در زمینه هنرهای دوره اسلامی بوده است. وی در 1925 به همراه همسرش، سفری طولانی را جهت بررسی هنر و آثار باستانی روسیه (قفقاز) و ایران، به این دو كشور آغاز نمود. او اولین كتابش موسوم به هنر ایرانی را در سالیكه رضاخان پهلوی به پادشاهی رسید، چاپ نمود... درآمد پوپ از راه مشاوره در زمینه فروش اشیای تاریخی ایرانی بهدست میآمد. او حدود دههزار عكس از معماری ایران گرفت و این عكسها را در پایتخت كشورهای اروپایی، موزههای امریكایی و مجموعههای هنری به نمایش گذاشت.
او نمایشگاه هنر ایرانی را در كاخ برلینگتن لندن، تحت نظارت اسمی شاه ایران و پادشاه بریتانیا، در سال1931 برگزار نمود. در سال1940 در نمایشگاه ایران كه در شهر نیویورك تشكیل داد، دوهزاروهشتصد اثر فرهنگی و باستانی ایران را كه میلیونها دلار ارزش داشتند، به معرض تماشا گذاشت. هزینه چاپ كتاب او راجعبه تاریخ معماری ایران كه شامل پنجهزار تصویر است، بالغ بر سیوچهارهزار دلار بود... بعد از سقوط فرانسه به دست آلمان در جنگجهانی دوم، پوپ از طرف دولت امریكا در راس كمیتهای قرار گرفت كه وظیفه آن تهیه برنامهها و راهكارهایی جهت بالابردن روحیه عمومی مردم و ارائه آن به هیات دولت امریكا بود.
ضمنا در همان زمان جنگ جهانی دوم، پوپ برنامههایی به چند زبان در رادیو امریكا اجرا میكرد و چند ماموریت محرمانه برای نهادهای نظامی امریكا انجام داد... پروفسور پوپ معاون رئیس شورای ملی دوستی امریكا و شوروی (پیشین) و عضو هیات امنای انستیتوی امریكایی روسی بود. در1947 داراییهای انستیتوی پوپ، بیستوپنج برابر شده بود [دقت كنید، بخش اعظم این ثروت را از راه غارت و فروش آثار باستانی ایران بهدست آورد]. هیات امنای این موسسه، پنج سفیر سابق امریكا، یك سناتور و دو ژنرال بودند. این موسسه با بیست معلم تماموقت و بیست معلم پارهوقت، به تربیت دانشآموز میپرداخت.
عالیترین نشان ایرانی (تاج) توسط محمدرضا پهلوی به پوپ و نیز نشان علمی به او و همسرش داده شد. پوپ فردی است فعال [این مطالب در زمان حیات پوپ نوشته شدهاند]، با موهای خاكستری و خوشصحبت. پنج گربه ایرانی دارد و خانهاش پر از اشیای هنری ایرانی است. پیانو مینوازد و سرگرمیاش عكاسی از معماری قرن هیجدهم و اوایل قرن نوزدهم است. وی به هیچ حزب و كلیسای خاصی وابسته نیست.»
اولین مسافرت پوپ به ایران و تاسیس انجمن فرهنگی ایران و امریكا
اولین مسافرت پوپ به ایران در فروردین1304 انجام گرفت. وی دراینزمان بهعنوان كارشناس و رایزن موسسه هنری شیكاگو فعالیت مینمود. هدف پوپ از این مسافرت، دیدار و آشنایی با آثار باستانی ایران و ترغیب بزرگان دولت جهت اقدام به بررسی و كشف آثار تاریخی و هنری ایران بود.
وی در این سفر، مورد استقبال صمیمانه حسین علا، نماینده مجلس شورای ملی وقت كه قبلا وزیرمختار ایران در امریكا بود و با پوپ سابقه دوستی داشت، قرار گرفت و به درخواست علا در جمع بزرگان كشور راجعبه هنر ایرانی سخنرانی نمود. در این جلسه سخنرانی كه در دوم اردیبهشت 1304.ش در تالار باشكوه خانه جعفرقلی بختیاری (سردار اسعد)، وزیر پست و تلگراف، انجام گردید، اشخاصی چون سردارسپه، رئیس دولت؛ محمدعلی فروغی، (ذكاءالملك) وزیر دارایی و رئیس انجمن آثار ملی؛ عبدالحسین تیمورتاش، وزیر فواید عامه؛ حسین پیرنیا، (مؤتمنالملك) رئیس مجلس؛ حسن مستوفی (مستوفیالممالك)؛ حسن پیرنیا (مشیرالدوله)؛ حسن اسفندیاری (محتشمالسلطنه)؛ سیدحسن تقیزاده؛ علیاكبر داور؛ مرتضی قلیبیات و از امریكاییان مقیم ایران والس مری (كاردار سفارت امریكا كه بعدا سفیر امریكا در ایران شد)، دكتر میلسپو، مدیركل دارایی ایران، دكتر جردن و دكتر بویس (رئیس و معاون كالج امریكایی تهران) حضور داشتند. پوپ در این جلسه سخنرانی مبسوطی ایراد نمود كه بخشی از سخنانش چنین است:
«هنر ایرانی، بزرگترین سرمایه این كشور است؛ زیرا نهفقط ثروت و حیثیت برای آن بهوجود آورده، بلكه در هر دوره و هرجا برای ایران دوستان زیادی ایجاد كرده است و امروز هیچ مملكت متمدنی نیست كه مجموعههایی از آثار هنری ایران را نداشته باشد... تنها ایران كه در ایجاد هنرهای اسلامی، مادر و نیروی الهامبخش بوده، هنوز بدون مجموعه مهمی از بهترین كارهای بزرگ خود میباشد. با وجود صدور بیاندازه زیاد كارهای هنری بزرگ از ایران به تمام جهان، باز هم كارهای بزرگ عالی در ایران در دل خاك وجود دارند كه هنوز بهدست نیامدهاند.»
پوپ در زمان اولین سفرش به ایران، رئیس بخش صنایع (هنرهای) خاور نزدیك در موسسه صنایع ظریفه شیكاگو بود. پس از این سخنرانی، «انجمن فرهنگی ایران و امریكا» تاسیس شد. پوپ در این سفر كوشید تا گزارش مصوری از معماری ایران تهیه كند. به توصیه علا، رضاخان در برابر منع مذهبی و بدگمانی عمومی ایستاد و اجازه داد پوپ و همراهانش به مساجد و بناهای مذهبی وارد شوند و پژوهش و عكسبرداریهای لازم را انجام دهند. در تهیه عكسهای پوپ، آنتوان سوریوگین، مرتضی رستمی و اسد بهروزان همكاری داشتند. از پوپ بهعنوان یكی از پیشگامان تاریخ عكاسی ایران نیز یاد میشود.
تحت تاثیر سخنرانی مبسوط پوپ درخصوص ضرورت یافت اشیای تاریخی و ارزش مالی آنها، بزرگان حاضر در جلسه جهت كشف و فروش آثار باستانی وسوسه شدند. دكتر صدیق در خاطراتش میگوید: «این سخنرانی پوپ، طوری در سردارسپه اثر نمود كه دستور داد كلیه بناهای عظیمِ در دست ساخت مانند ساختمان شهربانی، پستخانه و بانك ملی را به سبك معماری هخامنشی درست كنند!»
همانگونهكه ذكر شد، از جمله نتایج مسافرت دكتر پوپ به ایران و سخنرانی او در سال1304، تاسیس «انجمن فرهنگی ایران و امریكا» بود. با پیشنهاد محمدعلی فروغی، كمیسیونی مركب از حسن اسفندیاری، حسین علا، محمدعلی فرزین و ارباب كیخسرو شاهرخ برای تهیه زمین و مطالعه درخصوص طرح تاسیس چنین انجمنی، تشكیل شد. آنها پس از تهیه شناسنامه موسسه، تعدادی از دوستان خود و از جمله چهارنفر امریكایی را برای انجام این كار دعوت كردند. افراد زیر اعضای ایرانی هیات موسسین انجمن بودند:
حسن مستوفی، حسن پیرنیا، رضاخان پهلوی، حسین پیرنیا، محمدعلی فروغی، حسن اسفندیاری، جعفرقلی اسعد، محمدعلی فرزین، ارباب كیخسرو شاهرخ، مهدیقلی هدایت، حسین سمیعی و حسنقلی فرمند. انجمن، جلسات خود را طبق یك زمانبندی مشخص در خانه سردار اسعد، اسفندیاری و فروغی تا چهارم تیر1306 تشكیل میداد. ازآنزمان، تا بهمن سال1321، انجمن تعطیل شد. در این تاریخ، بار دیگر انجمن فعالیت خود را از سر گرفت و سیزده عضو موسس جدید از جمله بیات، دكتر صدیق، دكتر سیاسی، ابوالقاسم نجم و ابوالحسن ابتهاج به این مجموعه افزوده شدند. انجمن ایران و امریكا بهطور رسمی با پیام محمدرضا پهلوی و جانسون ــ رئیسجمهور وقت امریكا ــ در واشنگتن گشایش یافت. علیالظاهر انجمن دارای دو رئیس بود: یكی ایرانی و دیگری امریكایی؛ اما در عمل این انجمن صرفا و بهطوریكطرفه ناقل فرهنگ غرب به ایران بود. از جمله فعالیتهای این انجمن، میتوان آموزش زبان انگلیسی و نیز آموزش فرهنگ، تاریخ و تحولات اجتماعی جامعه معاصر امریكا را برشمرد كه توسط استادان زن به ایرانیان آموزش داده میشدند. در كلاسهای انجمن، باب گفتوگو میان استاد و دانشجو باز بود و از مسائل خانوادگی گرفته تا رویدادهای جامعه و چگونگی روابط انسانی در جامعه نوین امریكا بحث میشد. تبادل دانشجو میان ایران و امریكا، توسط انجمن صورت میگرفت و دانشجویان امریكایی، تعطیلات تابستانی خود را با خانوادههای ایرانی سپری مینمودند.
از دیگر فعالیتهای هدفدار انجمن فرهنگی ایران و امریكا در جامعه ایران، میتوان موارد زیر را برشمرد:
نمایش فیلمهایی كه فرهنگ و تمدن امریكا، رشد و رونق هنر، صنعت، تكنیك، دانش، آزادیهای اجتماعی، معرفی دانشگاهها، رشد سیاسی، جامعه مدنی، زنان، كودكان، منابع طبیعی و زیباییهای محیط زیست امریكا در آنها ارائه میشد؛ نمایشگاههای مختلف درباره هنر، ادبیات، موسیقی، سنن امریكایی، كنسرت پیانیستهای معروف، برگزاری جشن روز پیدایش و روزهای مقدس در آیین مسیحیت، سخنرانی در مورد شعر، ادب، روزنامهنگاری؛ و نیز سخنرانیهای متعدد با حضور اساتید دانشگاههای امریكا در مواردی چون انسانشناسی، فلسفه و فرهنگ امریكایی، شعر، تاریخ و جغرافیا و امور آموزشی و فرهنگی.
امریكاییان از طریق ارتباط با تودههای شهری و روستایی ایران، از حركتهای سیاسی مذهبی مردم مسلمان اطلاع حاصل میكردند و بهتدریج به اعمال نفوذ و تاثیر در فرهنگ ایران میپرداختند. درواقع انجمن فرهنگی ایران و امریكا یكی از بازوهای قوی جاسوسی امریكا در ایران محسوب میشد و مطمئنا بسیاری از اعضا و ادارهكنندگان آن، ماموران كارآزموده سیا بودند. بهعنواننمونه، در مراسم گشایش ساختمان جدید مركز تهران، در هفتم مهر1341، ادوارد مارو، رئیس اطلاعات امریكا در واشنگتن، به ایران آمد و در این مراسم شركت كرد.
مرگ و دفن دكتر پوپ
پروفسور پوپ طی چهارمین «كنگره جهانی هنر و باستانشناسی» از محمدرضا پهلوی اجازه گرفت تا پس از مرگش، جنازه او (پوپ) را به ایران حمل نموده و در اصفهان به خاك سپارند و شاه ایران نیز این اجازه را صادر نمود.
باغ شهرداری اصفهان در كنار زایندهرود در مشرق پلخواجو با موافقت پروفسور پوپ تعیین شد و نقشه آرامگاه را طبق تمایل او، سناتور مهندس فروغی (فرزند ذكاءالملك) در خرداد 1348 تهیه كرد و آرامگاه، توسط انجمن آثار ملی در ایران به سال1349 ساخته شد. پوپ در مورد علت انتخاب اصفهان جهت بنای آرامگاهش مینویسد: «اصفهان مورد عشق من است. در آنجا مهمترین كارهای خود را انجام دادهام. منظور عمده من از انتخاب آخرین منزل در اصفهان، این است كه به مردم ایران نشان داده شود اندیشمندان بزرگ و هنرمندان و سخنوران و رهبران خلاق و دانشمندان آنها، چنان اوصاف و خصائلی دارند كه باعث ژرفترین ستایش متفكرین مشابه سایر كشورها است تا كه ابراز حقگذاری و اخلاص آنها تنها زبانی نباشد و به زائرانی كه بدانجا میآیند، ثابت كنند اگر كسی در ایران به خاك سپرده شده، به این علت نیست كه تصادفا در آنجا جهان را بهدرود گفته بلكه در اثر اعتقاد راسخ به مقدسبودن آن سرزمین است و برای كسانی كه به مقام معنوی ایران پیبردهاند، مزیت و افتخاری است كه ایران را آخرین منزل خود قرار دادهاند تا بدینوسیله، ایمان خود را به سرزمین و مردان بزرگ آن و آینده باافتخاری كه برای آن پیشگویی میكنند، ابراز دارند.»
دكتر عیسی صدیق (وزیر فرهنگ و سناتور وقت) در خاطراتش میگوید: «پوپ برای متن سنگ قبرش اشعار و نوشتههایی به لاتین میفرستاد و من مخالفت مینمودم كه مردم ایران معنای چنین نوشتهها و اشعاری را نمیفهمند. عاقبت چون متن مذكور را نوشت و برای من فرستاد، همین متن را مناسب برای حكشدن بر روی سنگ قبر یافتم و از آقای جلالالدین همایی استاد دانشگاه تقاضا كردم متن مذكور را به زبان نظم درآورد. ایشان قبول نموده و قطعهای عالی سرودند كه بر روی سنگ قبر نوشته شد.»
عاقبت پروفسور پوپ در سال1969.م (هشتم شهریور1348) به سن هشتادوهشتسالگی درحالیكه ریاست افتخاری «موسسه آسیا» در شیراز را بهعهده داشت، درگذشت. جنازه وی با احترامات خاص به اصفهان منتقل گردید و در آرامگاه ازپیشساختهشدهاش به خاك سپرده شد. در سال1355 دكتر آكرمن همسر پوپ نیز درگذشت و جنازه او هم در كنار شوهرش دفن گردید.
آشنایی با كتابهای پوپ
دكتر آرتور پوپ درباره هنر و معماری ایران كتبی چند تالیف نموده كه بهطور خلاصه معرفی میشوند:
1ــ «معماری ایران».18 در این كتاب، تصاویری از هنر ایران مربوط به نخستین تمدنها تا دوره صفویان دیده میشود.
2ــ «شاهكارهای هنر ایران».19 در این كتاب، هنر ایران پیش از تاریخ در زمینه صنایعی چون: ساخت اشیای سفالی، مفرغی، نقرهای و فلزی، گچبری، نقاشی، سنگتراشی، منبتكاری، كتابسازی، جلدسازی، تذهیب و قالیبافی همراه با ارائه تصاویر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
3ــ «سفالگری ابتدایی ایران».20 در این كتاب، تصاویری از هنر سفالگری دیده میشود.
4ــ «آشنایی با مینیاتورهای ایران».21 این كتاب، حاوی تصاویر جالب و جذابی از سبكها و دورههای مختلف مینیاتوری در ایران است.
5ــ «سیر و صور نقاشی ایران».22 كتاب، مصور به نقاشیهای ایرانی است.
6ــ «معماری ایران، پیروزی شكل و رنگ».23 این كتاب، حاوی تصاویر و توضیحاتی در مورد معماری ایران از تختجمشید تا اواخر دوره صفویه میباشد.
7ــ «هنر ایران در گذشته و آینده».24 در این كتاب، متن سخنرانی مبسوط دكتر پوپ، همراه با توضیحات كوتاهی از زندگی و مرگ وی، به چاپ رسیده است.
8ـ A Survey of Persian Art (بررسی هنر ایران):25 بزرگترین كتاب دكتر پوپ در شانزده جلد و از قرار معلوم جامعترین مرجع و ماخذ درباره هنر ایرانی است. پوپ این كتاب را كه دارای دویست كلیشه بزرگ و هزاروپانصد عكس سیاه و سفید و سیصدوپنجاه نقشه و هشتاد فصل میباشد به كمك شصتوپنج نفر از اشخاص زبردست و متخصص در مدت هشتسال فراهم آورده و در سال1317 به چاپ رسانیده است. در زمان محمدرضا پهلوی، این كتاب به دستور او به چاپ رسید.