شرایط خاص جغرافیایی و توپوگرافی مناطق مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد باعث شده این دیار در دوران‌های مختلف تاریخی به عنوان محلی امن برای سکونت و در امان ماندن از حملات جنگجویان و راهزنان باشد. پناه بردن به قلب جنگل‌ها و کوه‌های سخت‌گذر یکی از راه‌هایی بود که بشر در گذشته برای در امان ماندن از جنگ‌های مختلف برای خود برگزیده بود.
«مه‌ملاری» تنگه‌ای است زیبا که با آثار و ابنیه به جا مانده در آن می‌توان به قدمت و نیز هوشیاری ساکنان آن پی‌برد.
چین‌خوردگی مه‌ملاری که در اصلاح محلی به آنها «اشکفت» گفته می‌شود در پنج کیلومتری غرب روستای رودخانه سادات واقع شده است. اشکفت‌های مه‌ملاری از گذشته‌های دور تا دهه‌‌های گذشته به عنوان محلی امن برای ساکنان آن به حساب می‌‌آمد.
اشکفت تاریخی مه‌ملاری با طولی بیش از 500 متر با کشیدگی شمالی جنوبی و در قلب جنگل‌های بلوط منطقه سادات واقع شده است و دسترسی به این تنگه زیبا و تاریخی تنها از چند مسیر محدود میسر است و شاید همین موضوع باعث شده بشر این منطقه را برای سکونت برگزیند.
مصالح بکار رفته در ابنیه مه‌ملاری غالبا از ساروج است که به تناسب زمان و با تغییر کاربری که توسط ساکنان آن در دوره‌های مختلف صورت گرفته از گچ و خشت نیز استفاده شده است.
وجود آثار به جامانده حصار باغ‌ها و نیز درختان کهنسال انجیر و انگور در وسط و حاشیه این تنگه نیز دلیلی محکم بر وجود سکونت در این اشکفت است.
بنا به گفته افراد کهنسال و نیز آثار به جای مانده در تنگه مه‌ملاری سال‌های دور دارای رودخانه‌ای خروشان بوده که با خشک شدن این رودخانه به مرور این منطقه از سکنه خالی شده است.
این در حالی است که مه‌ملاری از گذشته‌های دور تاکنون در میان اهالی منطقه سادات به عنوان محلی طلسم شده و دارای قداست خاص معرفی می‌شد، قداستی که در سال‌های اخیر و با رواج دستگاه‌های گنج‌یاب عملا شکسته شد و مه‌ملاری به جولانگاه گنج‌یابان تبدیل شده است.
این اشکفت تاریخی علاوه بر دارا بودن زیبایی‌های طبیعی همواره به عنوان یکی از سوژه‌های اصلی قصه‌ها و افسانه‌های قدیمی در این منطقه به شمار می‌رفت از خروس مه‌ملاری که با طی کردن چندین کیلومتر به جنگ خروس‌های روستاهای دور و نزدیک می‌رفت تا وجود اجنه و شیاطین و حتی مارهایی که توان بلعیدن آدم را دارند، همه از قصه‌های است که با محور مه‌ملاری سینه به سینه به نسل‌های امروزی رسیده است.
وجود بیبش از 10 اتاقک با کاربری‌های متفاوت از محل سکونت انسان گرفته تا آغل دام و انبار و قبرستان در مه‌ملاری، به این اشکفت، زیبایی خاص و منحصربه فردی بخشیده است زیبایی و قدمتی که از دید متولیان میراث فرهنگی پنهان مانده و این سودجویان هستند که هر روز با کاوش‌های غیرمجاز خود بخشی از میراث و بقایای تاریخی مه‌ملاری را از دل خاک بیرون می‌کشند و به تاراج می‌برند.
محمد فاطمی از ساکنان رودخانه سادات با اشاره به وجود حرف و حدیث‌هایی که از گذشته تاکنون در مورد باستانی بودن این منطقه و نیز وجود گنج‌های بزرگ در مه‌ملاری وجود داشت،می‌افزاید: در سال‌های اخیر افراد زیادی شبانه اقدام به تخریب قبرستان و ابنیه مه‌ملاری می‌کنند و گویا گنج‌های بزرگی نیز در این تنگه پیدا شده است.
بخشی از کاوش‌های غیرمجاز در مه‌ملاری
علی آتش‌فراز نیز در گفت‌گو با خبرنگار فارس با بیان اینکه کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه سادات و طسوج چرام هنوز به صورت کامل صورت نگرفته است افزود: امیدواریم که با کارهای کارشناسی که در این زمینه صورت خواهد گرفت بتوانیم قدمت ابنیه و آثار تاریخی این مناطق را ثبت و ضبط کنیم.
کارشناس میراث فرهنگی گهگیلویه و بویراحمد افزود: در مورد مه‌ملاری نیز مطالعات خاصی صورت نگرفته است و امیدواریم در این زمینه نیز کارهای کارشناسی دقیق صورت گیرد.
به هر حال هر روز که می‌گذرد بخشی از آثار و ابنیه مه‌ملاری توسط سودجویان به تلی از خاک تبدیل می‌شود و با هجومی که سودجویان به سمت این منطقه تاریخی آورده‌اند می‌طلبد که متولیان امر بیش از این فرصت‌سوزی نکنند و به دنبال چاره‌ای برای نجات مه‌ملاری از چنگ دزدان آثار تاریخی باشند.
معرفی و مرمت ابنیه و آثار تاریخی مه‌ملاری نیز باید در اولویت دستگاه‌های مرتبط قرار گیرد تا با شناسنامه‌دار کردن این میراث کهن و گمنام جلوی تخریب و تعرض به این میراث تاریخی گرفته شود.
