تخت جمشید، اگرچه همچنان در معرض خدشه عناصر مختلف طبیعی و غیرطبیعی قرار دارد و فرسایشی محسوس و نامحسوس را با تمام اجزایش تجربه می‌کند، اما در خود رمز و رازهای بسیاری دارد.

این بنای عظیم یکی از بناهای مهم تاریخی جهان بشمار می‌رود، بنایی با چند هزارسال قدمت که نشانی اولین تمدن جهان بر کره خاکی را در ایران به مخاطبان می‌دهد. پیشینه تخت‌جمشید یا پرسپولیس، بارها و بارها نقل شده است و افراد در خصوص تعداد کاخ‌ها و ستون‌ها و دیگر خصوصیت‌های عمومی این بنا اطلاعاتی دارند، اما کمتر در خصوص ابعاد هندسی، علت طراحی‌های به‌کار رفته در پله‌ها، عرصه‌ها، تالارها و سمت قرارگرفتن بنا سخن گفته‌اند و شنیده‌ایم.

یکی از سئوالاتی که ممکن است برای هر بیننده ایجاد شود، محل استقرار این بنا، علت عرض زیاد پله‌ها، چرایی طراحی ستون‌ها و سرستون‌ها، نمادهایی که در این بنا به تکرار استفاده شده و دلیل پیش‌بینی کاخ‌ها و سرسراهای مختلف است.

اینکه اشکال طراحی و حجاری شده بر سنگ‌ها نماد چه بوده و چرا سمت و سوی شکل‌ها به جهت‌های مختلف است، کدامیک ایرانی و کدامیک غیرایرانی بوده‌اند و چرا در اشکال زنان کمتر دیده می‌شوند و آنچه که به‌لحاظ معماری این سازه عظیم می‌تواند سئوال باشد.

پایه‌گذاری تخت جمشید حدود 517 سال پیش از میلاد مسیح

مسعود رضایی منفرد، مدیر مجموعه جهانی تخت‌جمشید در گفت‌وگو با خبرنگار منطقه فارس، به بخشی از سئوالات متعدد در خصوص این بنای عظیم تاریخی پاسخ گفت.

تکمیل ساخت تخت جمشید توسط هفت پادشاه

وی بیان کرد: تخت جمشید حدود 517 سال پیش از میلاد مسیح پایه‌گذاری شده است. البته نمی‌توان تاریخ دقیقی در مورد ایجاد هر یک از بناهای آن داد چرا که برخی از بناها در گذر زمان و توسط پادشاهان مختلف پایه گذاری شده است. البته این احتمال نیز وجود دارد که بنای تخت جمشید یک نقشه بوده که به مرور زمان تکمیل شده زیرا تکمیل ساخت کل بنا توسط هفت پادشاه انجام شده است. این بناها در زمینی به مساحت 128 هزار مترمربع بنا شده که مجموعه تخت جشید شامل 20 نقطه است و همه آنها کاخ نیست.

رضایی‌منفرد ادامه داد: اولین نکته مربوط به پله‌های ورودی است که تعداد آنها زیاد و فاصله آنها 10 سانتیمتر است. با توجه به اینکه در آن زمان، بسیاری از کشورها تحت سلطه پادشاهی ایران بوده‌اند، زمانی که قرار بوده برای مراسم‌های مختلف حضور یابند باید به‌گونه‌ای ضمن تاکید بر ابهت پادشاهی، زمینه حفظ نظم و ترتیب را هم فراهم می‌کردند.

مدیر مجموعه جهانی تخت جمشید گفت: پس از آن دروازه ملل قرار گرفته است که درگاه غربی و شرقی دارد. فرشته‌های نگهبانی در آن قسمت وجود دارد که خاص هستند. درگاه شرقی بخش امنیتی است که شامل خیابان 92 متری است.

کاخ آپادانا از قدیمی‌ترین کاخ‌های تخت جمشید

وی اضافه کرد: درگاه جنوبی به کاخ آپادانا می‌رسد. این کاخ بیشتر تشریفاتی است و جهت مراسم‌ها از آن استفاده می‌شده است. ارتفاع ستون‌ها در این کاخ زیاد است به حدی که به 25 متر می‌رسد. این ویژگی این کاخ آن را منحصر به فرد کرده و با اینکه یک طبقه بیشتر نیست ارتفاع زیادی را به خود اختصاص داده است. 72 ستون در این کاخ کار شده و همچنین سه ایوان دارد که هر یک دارای 12 ستون است. کاخ آپادانا از قدیمی‌ترین کاخ‌های تخت جمشید بشمار می‌رود که به فرمان داریوش بزرگ بنا شده است.

او اضافه کرد: این کاخ با هدف برگزاری جشن‌های نوروزی و پذیرش نمایندگان کشورهای وابسته به حضور پادشاه استفاده می‌شده و ته ستونهای ایوان کاخ، گرد ولی ته ستون‌های داخل کاخ مربع شکل است و ایوان‌ها نقش نورپردازی برای کاخ را ایفا می‌کرده.

رضایی منفرد اظهار کرد: کاخ‌هایی که در جنوب تخت جمشید ساخته شده در واقع اندرونی و اختصاصی بوده و کاخ‌های شمالی به عنوان مکان‌های عمومی مورد استفاده قرار گرفته لذا کاخ‌های اختصاصی دارای سقف و ستون‌های چوبی بوده است.

مدیر مجموعه جهانی تخت جمشید گفت: کاخ تچر یا تچرا دیگر کاخ این مجموعه است که به دستور داریوش اول ساخته شده و کاخ اختصاصی وی بوده است. البته کاخ‌ها را یک پادشاه کامل نمی‌کرده و ممکن است یک کاخ توسط چند پادشاه تکمیل شده باشد.

اهمیت ساخت ساختمانهای محکم از سوی داریوش

او ادامه داد: داریوش به استحکام ساختمان بسیار اهمیت می‌داده به همین دلیل سعی کرده در ساخت این کاخ همواره از سنگ و فلز استفاده کند، به همین دلیل نیز این کاخ نسبت به سایر کاخ‌های تخت جمشید مقاوت بیشتری داشته و سالم‌تر مانده است.

اهمیت زیباسازی کاخهای تخت جشید از سوی خشایارشاه

وی افزود: کاخ دیگر کاخ هدیش است که کاخ اختصاصی خشایارشاه بوده و او بیشتر از هر چیز به زیبایی کاخ اهمیت می‌داده و استحکام برای وی چندان مورد اهمیت نبوده است، به همین دلیل این کاخ بیشتر توسط چوب ساخته شده و بسیاری از قسمت‌های آن از بین رفته است. همچنین نحوه استخراج سنگ این بنا با کاخ تچر متفاوت بوده است. نصب سنگ هم صحیح نبوده و استحکام قسمت سنگی هم کم بوده است.

تخریب حدود دو سوم بنای تخت‌جمشید

رضایی منفرد اظهار کرد: بیشترین قسمت بناهای تخت جمشید که سالم مانده قسمت‌های سنگی است، حال آنکه اگر بناهای تخت جمشید سالم بود متوجه می‌شدیم که بخش اعظمی از این شهر، خشتی بوده و نه سنگی، به‌طوریکه بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود دو سوم بنای تخت‌جمشید تخریب شده و آنچه دیده می‌شود، بخش بسیار کوچکی از این بنای بزرگ است.

تخت‌جمشید از بزرگترین بناهای سنگی جهان

وی با تاکید براینکه تخت‌جمشید یکی از بزرگترین بناهای سنگی جهان بشمار می‌رود و از این نظر کم‌نظیر است، گفت: ساختمان خرانه تخت‌جمشید در پایین‌ترین قسمت بنا قرار داشته و بیشتر سازه آن نیز چوب و خشت بوده است که به‌همین دلیل اثر اندکی از آن باقی است، یعنی تنها پایه ستون‌ها دیده می‌شود.

کاخ ملکه از آرامگاه‌ها اقتباس شده است

رضایی‌منفرد خاطرنشان کرد: کاخ ملکه نیز در سال 1335 توسط باستان شناسان بازسازی شد که در ساخت آن از آرامگاه‌ها اقتباس شده است.

مدیر مجموعه جهانی تخت جمشید گفت: در گذر زمان تعدادی از ستون‌های دروازه کاخ صد ستون در تخت جمشید، حوادثی مثل زلزله را پشت سر گذاشته و سر پا مانده‌اند. آنها در نگاه اول یکپارچه به نظر می‌رسند اما در حقیقت تکه‌تکه هستند و روی هم سوار شده‌اند. راز پایداری آنها مقابل زمین لرزه در محل اتصال این تکه‌هاست، جایی که دو تکه ستون به وسیله سرب مذاب به هم متصل شده‌اند. این سرب علاوه بر محکم کردن اتصال دو تکه ستون، نقش مهمی برای مقاومت سازه در مقابل زمین لرزه داشته‌ است.

پله‌های هر یک از کاخ‌ها، زیباترین اجزای آنها به‌شمار می‌روند و از طرفی هر کاخ سرستون‌های متفاوتی داشته که به واسطه آنکه بنا در دوره‌های مختلف ساخته و تکمیل شده است، متناسب با سلیقه پادشاهان طراحی و ساخته شده است.

یکی از زیباترین قسمت‌های کاخ آپادانا، دو ردیف پلکان بزرگ در ضلع شمالی و شرقی است و چون پلکان شرقی مدت‌ها زیر خاک بوده، کمتر صدمه دیده و پلکان شمالی آسیب زیادی متحمل شده است.

نقش برجسته‌ها نمایش‌دهنده اقتدار توان پادشاهی آن دوران

نقش برجسته‌های متعدد در قسمت‌های مختلف تخت‌جمشید، ضمن کاربرد تزئینی این بنا، به‌گونه‌ای نمایش‌دهنده اقتدار و توان پادشاهی آن دوران بوده است. در نقش‌برجسته‌ها خصوصا نقش برجسته‌های پلکان کاخ آپادانا که زیباترین نقوش را دارد، نمایندگان 23 کشور و استان تحت قلمروی پادشاهی ایران دیده می‌شوند، نمایندگانی که برای اهدای هدایایی به حضور شاه می‌رسیدند. نوع هدایا، لباس نمایندگان چهره افراد و تصاویر دیگر در این نقش برجسته‌ها به زیبای هرچه تمامتر نمایان شده است.

از طرفی سرستون‌ها در ایوان شرقی کاخ آپادانا همگی با مجسمه‌های شیر دوسر و سر ستون‌های ایوان غربی گاوهای دوسر است. همچنین ایوان‌های شمالی و جنوبی کاخ مرکزی با سرستون‌هایی به شکل سر انسان و تنه حیوان تزئین شده است.

آرامگاه کوروش، بنیانگذار سلسله هخامنشی در نزدیکی تخت جمشید