دستگاه های قالی بافی كه اصطلاحاً به آن ها دار نیز گفته می شود عبارتند از چهار چوبه هایی به شكل مستطیل از جنس چوب و یا فلز و سایر متعلقات آن از قبیل پایه، نیمكت و چرخ دندانه های مربوطه. از نظر شكل دستگاه و مكانیسم بافت آن ها را به دو نوع تقسیم می كنند.
الف) دستگاه های افقی
ب) دستگاه های عمودی
دارهای افقی
دستگاه های افقی بیشتر در میان عشایر رواج دارد. مشخصات این نوع دارها چنین است كه دو تیره چوبی محكم و راست را در فاصله معینی نسبت به یكدیگر با چهار میخ چوبی و یا فلزی در زمین محكم می كنند و سپس تارهای فرش را متناسب با عرض و ظرافت فرش مورد نظر به صورت عمود در امداد تیرها به دور تیرهای افقی می پیچند.
رواج این نوع دارهای در میان عشایر بیشتر به علت سهولت جابجا شدن آن ها به هنگام كوچ است. با این دستگاه ها فرش هایی با اندازه های بزرگ نمی توان بافت و همچنین فرش هایی كه با این نوع دستگاه ها بافته می شوند. گاهی در بالا و پائین اختلاف عرض پیدا می كنند. یكی دیگر از عیوب این دستگاه ها این است كه كارگر بافنده بعد از مدتی كار به علت خم شدن مداوم روی دستگاه گوژپشت و نحیف اندام می شود.
دارهای عمودی
این نوع دار قالی مخصوص روستاها و مراكز قالی بافی شهری می باشد و ساختمان آن تا حدودی پیچیده تر از دستگاه های افقی می باشد. فرش هایی كه با این دستگاه ها بافته می شوند از نظر ابعاد و نقشه از فرش هایی كه با دارهای افقی بافته می شوند دقیق تر هستند.
دستگاه های عمودی شامل انواع مختلف زیر می باشند.
دار ثابت
این نوع دار به صورت چهار چوبی است كه از اتصال دو تیره محكم و خدنگ به صورت افقی در بالا و پائین و همچنین دو تیر عمودی در طرفین تیرهای افقی تشكیل می شود. تارهای قالیچه و قالی به تناسب ظرافت و عرض فرش مورد نظر در بین تیر بالایی (سردار) و تیر پایینی (زیر دار) كشیده می شوند. كارگر بافنده روی تخته الوار مانندی مقابل دار فرش می نشیند و به تدریج كه كار بافت پیشرفت می كند. محل این تخته را بالاتر می برند. در این نوع دار طول فرش اندكی كوچكتر از فاصله تیرهی بالایی و پایینی دستگاه می باشد.
دار تبریزی
در این نوع دار نیز تارهای فرش تیرهای بالا و پایین دستگاه را دور می زنند. یكی از ویژگی های این نوع دار این است كه به تناسب پیشرفت كار ضمامن بالایی دستگاه كشیده می شود و در نتیجه تارها شل شده و قسمت بافته شده به پشت دار منتقل می شود و بدین گونه جای بافنده تغییر نمی كند و همیشه در همان ارتفاع قبلی مقابل دار قالی می نشیند. از این نوع دارها در تبریز و سایر شهرهای آذربایجان و هم چنین در اراك و قم و همدان و پاره ای از نقاط مركزی ایران استفاده می كنند.
دار كرمانی
از این نوع دستگاه اولین بار در كرمان استفاده شد و امروزه در برخی دیرگ از شهر های ایران مانند كاشان، نائین، اصفهان استفاده از آن معمول است. مكانیسم بافت در این نوع دار چنین است كه قسمت های بافته شده به تدریج به دور تیر پایینی پیچیده می شود در نتیجه با آن می توان فرش هایی با اندازه های بزرگ را بافت. یكی دیگر از قابلیت های این قبیل دستگاه ها این سات كه كشش تارها را با آن ها بهتر می توان كنترل كرد و در عوض به علت آن كه قسمت های بافته شده به پشت دستگاه منتقل می شود امكان مقایسه نقشه قسمت های بافته شده با نقاط قرینه منتقل شده به پشت دار وجود ندارد.
به طور كلی در مشخصات و ساختمان دستگاه های قالی بافی از زمان های پیشین تاكنون تغییرات زیادی داده نشده است و پژوهش ها و تحولات انجام شده بر روی آن با توجه به سایر حرف وابسته به پیشه قالی بافی از زمان های پیشین تاكنون تغییرات زیادی داده نشده است و پژوهش ها و تحولات انجام شده بر روی آن ها با توجه به سایر حرف وابسته به پیشه قالی بافی مانند رنگرزی و طراحی بسیار ناچیز بوده. بافندگان فرش هنوز هم با همان دستگاه های قدیمی و ابتدائی بر اساس سنت ها و روش های آباء و اجدادی خود به كار بافت فرش اشتغال دارند.
مختصر تغییراتی كه بر روی دارهای قالی به وجود آمده اند عبارتند از: جایگزین نمودن لوله های فلزی به جای سر دارها و زیر دارهای چوبی و كج و معوج و یا استفاده از چرخ دندانه هایی به منظور بالا بردن و پایین آوردن قالی بر روی دستگاه و چند اصلاح روش مختصر دیگر.
پیش از شروع به مطالعه چگونگی بافت فرش، یادآوری این نكته مهم است كه میله های افقی (سردار-زیردار) و به طور كلی تمامی دستگاه باید در مقابل فشارهای ناشی از كشش هزاران تار چله و همچنین ضربات مداومی كه به هنگام شانه كردن و كوبیدن گره ها بر روی دار وارد می شود مقاومت كافی داشته باشند و هر گونه سهل انگاری در عدم رعایت اصول فنی و بی دقتی در كنترل حالت قائمه میله های افقی و عمودی و محكم بودن پایه ها نتیجه ای جز فرش كج و كوله با كناره های جمع شده نخواهد داشت.
ابزارهای بافندگی و رفوگری
ابزارهای بافندگی رفوگری فرش بسیار معدود و ساده می باشند. در بافنگی و رفوگری به طور معمول برای گره زدن از یك نوع چاقوی مخصوص استفاده می كنند كه سر آن به شكل قلاب درآمده و به كمك این قلاب می توانند پود و پرز را از میان تارهای فرش بگذرانند. اختلاف چاقوی رفوگری با چاقوی بافت در این است كه اندازه های چاقوی رفوگری تا حدودی كوچك تر می باشد.
برای كوبیدن گره ها در روی ردیف های افقی و اتصال آن ها به شبكه تار و پود از شانه مخصوصی استفاده می كنند كه در هر شهری نامی مخصوص دارد چنانچه در یزد آن را دفتین و در كرمان كلوزار می گویند. یكی دیگر از وسایل موردنیاز در بافت و رفوگری فرش قیچی سربرگشته ای است كه با آن سر پرزها را بریده و فرش را بعد از خاتمه بافت پرداخت می كنند.
در رفوگری ابزارهای دیگری به كار می برند كه در بافت فرش مورد استعمال ندارند از جمله جوال دوز كه در موقع سوزن كشی آن را به كار می برند و همچنین قاب كوچكی از جنس چوب كه محدوده قسمت هایی كه باید رفو شوند بر روی آن میخ كوبی كرده و از آن مانند دار قالی بافی استفاده می كنند. گاهی رفوگرها برای صرفه جویی در وقت و اجرت قسمت های رنگ و رو رفته فرش را با مداد ماژیكی رنگ آمیزی می كنند كه قاعدتاً دوام چندانی نمی توانند داشته باشند.
