مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابنیه مذهبی ایران است. این مسجد مجموعه تاریخی وسعتی را به ابعاد ۱۷۰ در ۱۴۰ متر در شمال شرقی اصفهان و کنار میدان کهنه نشان می‌دهد و امروز شامل قسمتهای مختلفی است از قبیل گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک، ضمن چهار ایوانی شبستانها، مدرسه مظفری محراب الجایتو که هر یک نمایانگر سیر هنر معماری اسلامی در دوره‌ای خاص هستند.

بنا بر شواهد تاریخی، مسجد جامع اصفهان بر روی ویرانه‌های مسجد قدیمی تری ساخته شده که اعراب ساکن قریه طهران در اصفهان در قرن دوم هجری در یهودیه بنا کرده بودند. مسجد اولی بر خرابه‌های ابنیه‌ای مربوط به اواخر دوره ساسانی برپا شده بود.
 

 

سیما و اسکلت کلی و فعلی  این مسجد عمدتا مربوط به معماری دوره سلجوقی است اما تعمیرات و الحاقات آن به دوره های بعد از آن به خصوص عصر صفویه بر می گردد.اگرچه در کاوش های باستان شناسی آثاری متعلق به دوران آل بویه و قرن سوم هجری قمری یافت گشته است لیکن در همین کاوش ها آثار قبل از اسلام نیز کشف و ضبط شده  که جایگاه مسجد را به عقب برمی گرداند. ساختار مسجد جامع اصفهان به گونه ای است که دارای چندین ورودی در اطراف خود می باشد و هر یک فضای مسجد را به بخش هایی از قسمتهای پیرامون آن مربوط می کند و بیانگر ارتباط گسترده ی مسجد با بافت قدیم شهر در آن زمان بوده است.

مساجد جامع در ایران چند ایوانی است (بیشتر دو یا چهار) و مسجد جامع اصفهان نیز با نقشه چهار ایوانی بنا شده و شهرت آن به خاطر ابداعات هنری و معماری چندین قرن دوره ی اسلامی است که به صورت یک مجموعه گرد آمده و در دنیا شهرت خاص خود را دارد. از اسناد تاریخی می توان دریافت که این مسجد جامع در طول زمان به علل گوناگون از قبیل آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف، آسیب های فراوان دیده و مجدد بازسازی و مرمت شده است.
 

چهار ایوان مسجد نشان دهنده ی شیوه خاص مسجد سازی ایرانیان است و در بیشتر مساجد نیز رواج داشته است.  ایوان هایی به نام  صفه ی صاحب در جنوب، صفه ی درویش در شمال، صفه ی استاد در مغرب و صفه ی شاگرد در مشرق که با تزئینات مقرنس کاری و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایرانی را نشان می دهد.

به طورکلی نمای داخلی صحن مسجد و کاشی‌کاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نیز مربوط به همین زمان می باشند و بنای کنونی مسجد جامع شامل بخشهای زیر است:

1. شبستان مسجد که بر ستون های گرد استوار و با گچبری های بسیار زیبا مزین شده و مربوط به عصر دیلمیان است.

2. گنبد و چهل ستون اطراف آن که در قسمت ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در قرن پنجم هجری قمری ساخته شده در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده و از نمونه های بی نظیر عمارات دوره ی سلجوقی است. ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گردیده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکیب شده است.

3. ایوان صفه ی صاحب که در دوره ی سلجوقیان ساخته شده و تزئینات آن مربوط به دوره ی قراقویونلو و صفوی است. کتیبه های هنری این قسمت از دوره های مختلف از جمله صفویان میباشد.

 

4. ایوان غربی مسجد معروف به صفه ی استاد که در عصر سلجوقیان بنا شده و در دوره صفویان با کاشیکاری تزئین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که در زمان سلطنت شاه سلطان حسین کتابت شده عباراتی نیز به خط بنائی بسیار زیبا و با امضاء محمد امین اصفهانی تحریر شده است.

5. زیباترین منبر منبت کاری کشور که در این مسجد قرار دارد و سال ساخت آن معلوم نیست.

6. شبستان زمستانی بیت الشتاء که به موجب کتیبه سر در آن در زمان تیموریان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است. به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است این شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاقهای خیمه ای شکل است.

 

7. شبستان جنوب شرقی مسجد جامع که قبلاً کتابخانه ی عظیم و مشهور خواجه نظام الملک بوده و متاسفانه در بمباران شهر اصفهان تخریب گردیده که دوباره به سبک اول آن بازسازی شده است.به هرحال این بنای عظیم و با شکوه همانند نقش جهان اصفهان به خاطر جای دادن نمونه های گوناگون هنر و معماری ادوار مختلف اسلامی در خود دارای اهمیت بسیار زیادی بوده و از شهرت جهانی برخوردار است.

بنای مسجد

مهم‌ترین طرحهای توسعه در دوران آل بویه و صفویه صورت پذیرفته‌اند. سبک معماری مسجد شیوه رازی است. مسجد جامع اصفهان منعکس کننده هنر بیزانس و کلاسیک در قالب یک بنای سنتی و اسلامی است.بخش‌های گوناگون آن در طول نزدیک به هزار سال شکل گرفته‌اند و طی این سالها همواره در حال مرمت و بازسازی بوده‌است که آخرین آنها بازسازی بخش تخریب شده بر اثر بمباران هواپیماهای عراقی در طول هشت سال جنگ ایران و عراق بوده‌است.

سنگاب‌های مسجد جامع

1. سنگاب ایوان درویش: در ایوان شمالی مسجد جامع که ایوان درویش نام دارد، سنگابی از جنس سنگ پارسی قرار گرفته‌است. این سنگاب ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشته و بعد به محلّ کنونی منتقل شده‌است. قطر دهانه سنگاب ۱۱۵ سانتیمتر است، ولی نیمی از آن به علّت شکستگی از بین رفته‌است. کتیبه بدنه این سنگاب به زبان‌های فارسی و عربی و به خطّ ثلث است. لبه این سنگاب دارای پنج جامگاه بوده‌است که شکستگی نیمی از سنگاب باعث شده که تنها دوتا از آنها باقی‌بمانند. نقشهای بدنه این سنگاب هم در اثر فرسایش تا حدودی از بین رفته‌اند.

2. سنگاب ایوان صاحب: ایوان جنوبی مسجد جامع، ایوان صاحب نام دارد و سنگابی ساده در رو به روی آن قرار گرفته‌است. این سنگاب در میان حوضچه‌ای از سنگ چهارگوش قرار گرفته و روی لبه آن پنج جامگاه طرّاحی شده‌است. سطح خارجی سنگاب در بالا شامل کتیبه صلوات بر چهارده معصوم (ع) به خطّ ثلث و نقش‌های کنگره‌دار کوچک، و در قسمت پایین سنگاب، نقش‌های کنگره‌دار بزرگ است.

3. و 4 دو سنگاب کوچک دیگر هم در مسجد جامع اصفهان وجود دارند که یکی در کنار حوض میان حیاط مسجد، و دیگری در برابر ایوان استاد (ایوان غربی) قرار گرفته‌اند.

محراب‌ها

مسجد جامع اصفهان از مساجدی است که محراب‌های متعددی دارد. بلندآوازه ترین محراب آن در ضلع شمالی ایوان غربی آن، در شبستانی که بوسیله اولجایتو ساخته شد قرار دارد.

 

این محراب نمونه نفیسی از تزئین گچبری است با گل و بته و شکل‌های هندسی. هشت محراب دیگر در این مسجد وجود دارند که تدریجا ساخته شده است.

سبک معماری مسجد: شیوه رازی

شیوهٔ رازی، شیوه‌ای در معماری ایرانی است که به سدهٔ پنجم تا آغاز سدهٔ هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) مربوط است.معماری این دوره را می‌توان مجموعه‌ای از تمام معماری‌های گذشته ایران دانست در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده گشت و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است. معماری نیز در این دوره با نغز کاری پارسی، شکوه و عظمت پارتی و ریزه کاری خراسانی همراه بود.اغاز کار این شیوه هر چند از شمال ایران بوده، اما در شهر ری پا گرفته است. و بهترین ساختمان ها در آن شهر ساخته شده اند. گرچه در پی غارت شهر بدست محمود غزنوی از میان رفته اند. این شیوه از زمان ال زیار شروع و در زمانهای (ال بویه،سلجوقیان،اتابکان،خوارزمشاهیان) ادامه پیدا می کند.

توضیح این نکته لازم است که در اواخرشیوه خراسانی بناهایی داریم که بیشتر به شیوه رازی می خورد.در معماری این دوره عملا با گوناگونی بناها روبرو هستیم در این دوره همانند دوره‌های قبل از اسلام مدرسه به عنوان بنایی جدا وارد معماری شد و بناهای چهار ایوانی نیز از نو زنده شده و تز ئینات نیز به بناها باز گردانده شد. دونالد ویلبر معماری سلجوقی (سبک رازی) را برگرفته از سبک معماری ساسانیان می‌داند، به ویژه در شکل و نسبت‌های گنبدها.

می‌توان دستاورهای معماری این دوره رابه صورت زیر دانست:

•  پدید آمدن ساختمان با کارکردهای متفاوت همچون مدارس، آرمگاهها و...

•  استفاده از طرح چها ایوانی در بناها

•  استفاده از تاقهای چهار بخش، کاربندی، تاق کلنبو و تاق چهار ترک

• ساخت گنبد به روشهای مختلف همچون گنبد رک و گسسته ناری و ابداع گنبد دوپوسته و گنبد ترکین با تویزه

• استفاده دوباره از مصالح مرغوب در بناها

•  به کاربردن آجر پیشبر به دو صورت لعاب دار و بی لعاب

•  ابداع شیوه معقلی که گره سازی با آجر و کاشی است

•  به کار بردن نگاره‌های آجری با خطوط شکسته و مستقیم

•  به کار بردن انواع گچ بری‌ها در بناها

آنچه مسلم است دوره رازی را می‌توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که متاسفانه با حمله مغول به این کشور اکثر آثار این دوره نابود شد.