بختک یا فرنجک یا فلج خواب (sleep paralysis) به حالت ناتوانی در انجام حرکات ارادی حین خواب اطلاق می‌شود. فلج خواب یـک تـجربـه‌ی دلهره‌آور و هراس‌انگیز است. فـلج خواب اغلب اوقات هنگام بیدار شدن از خـواب و یا در مـوارد نـادر هنگام به خـواب رفتن رخ می‌دهد. فلج خواب در اکثر موارد، بر اثر ناهنجاری مغزی رخ می‌دهد که در آن مکانیسم‌های عصبی در زمان نامناسبی شروع می‌شوند.
در این افراد، به جای این که خواب با امواج آهسته مغزی (آلفا) آغاز شود، به طور مستقیم وارد مرحله عمیق می‌شود.فلج خواب با زمینه ژنتیکی در نتیجه استرس‌های روزمره به وقوع می‌پیوندد و هیچ‌گونه عارضه جسمی در پی ندارد.فلج خواب از چند ثانیه تا چند دقیـقه بـه طـول می‌انجامد و می تواند در هر سنی رخ دهد.
خواب شیرین از آن دسته چیزهایی است كه خیلی‌ها آرزویش را دارند ولی دستشان از آن كوتاه است. از تمام بی‌خوابی‌ها و مشكلاتی كه شبانگاهان به سراغمان می‌آید بگذریم، چیزی هست كه خواب را به كام انسان زهر می‌كند و آن چیزی نیست جز بختك. كابوسی كه تاكنون بسیاری آن را تجربه كرده‌اند. شاید شما هم جزو آن دسته از افرادی باشید كه بختك به سراغتان آمده است.
نام بختک به این دلیل روی این كابوس گذاشته شد كه از گذشته افراد بر این باور بودند كه عجوزه‌ای زشت صورت، شب‌ها بدن جسمانی خود را ترك كرده و روی سینه قربانی خود می‌نشیند. فرد قربانی در چنین حالتی با احساس وحشت و در حالی كه به سختی نفس می‌كشد از خواب بیدار می‌شود گویی چیزی سنگین روی سینه‌اش سنگینی می‌كند و قادر به حركت نیست، انگار فلج شده است. این باور در بسیاری از فرهنگ‌های دنیا رایج است. در كشور ما هم هنوز به این حالت سنگینی و وحشت بختك گفته می‌شود.نام‌های دیگر بختک: بختو، خفتک، خفتو، برفنجک، درفنجک، فدرنجک، برغفج، برخفج، خفج، فرهانج، کرنجو، سکاچه، ضاغوط، نیدلان، نیدل، جاثوم و جثام.
علایم فلج خواب:
1) ناتوانی در حرکت دادن تنه، دست‌ها و پاها و صحبت کردن (فرد از فرط ترس می‌خواهد فریاد بکشد و برای بیدار شدن تقلا می‌کند، اما گویی تلاش وی بی نتیجه است)
2) فلج تمام و یا بخشی از عضلات بدن
3) احساس خفگی و مرگ (گویی، چیزی روی قفسه سینه ی شما قرار گرفته است)
4) وحشت‌زدگی و اضطراب.
5) توهمات خواب (hypnagogic hallucinations): به توهمات شنیداری، دیداری و لمسی رویا مانند اطلاق می‌شود، مانند احساس حضور یک انسان دیگر در اتاق، احساس فشار بر روی قفسه سینه، دیدن سایه‌ی افراد، دیدن منبع نورانی، شنیدن صدای افراد، شنیدن صدای قدم‌هایی که نزدیک می‌شوند، دیدن شبح، احساس خروج روح از بدن، احساس شناور شدن در هوا، شنیدن صدای باز و بسته شدن درها.
تصورات غلط نسبت به بختک یا فلج خواب:
آزار و اذیت توسط جن، شیطان، دیو و یا موجودات ماورای زمینی، و یا اشتباه گرفتن آن با تجربه خروج روح از بدن.
در مورد پدیده فلج خواب باورها و تفسیرهای مختلفی در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف وجود دارد. ایرانی‌ها این پدیده را به نام «بختک» می‌شناسند.
بعضی‌ها هم از آن تعبیر به جن‌زدگی می‌کنند و تمام اتفاقاتی که برای فرد می‌افتد به گردن دیوهای بدسرشت و اجنه می‌اندازند.
ایرلندی‌ها هم بر این باورند که فلج خواب بر اثر دروغی که روز قبل گفته شده بروز می‌کند. اما آنچه بارز است این است که طی قرن‌ها باور عمومی بر این است که این مشکل با انواع اجنه و نفرین‌ها مرتبط است.
دماغ بختک را چنگ بزنید!
مردم عوام روایت دیگری از بختک داشتند. آنها بر این باور بودند که بختک کنیز اسکندر بود! هنگامی که کلاغ به مشک محتوی آب حیات که اسکندر با خود از ظلمات آورده بود منقار زد و آب حیات بر زمین ریخت، این کنیز بی‌درنگ مشتی از آن آب را برداشته و نوشید و اسکندر که خشمگین شده بود به ضرب شمشیر بینی او را کند و بختک از گل، بینی دیگری برای خود ساخت!
بختک اگر کسی را ببیند که طاقباز خوابیده به سینه او می‌جهد.اگر در آن حال فرد بیدار شود، به بینی او چنگ بیندازد، بختک از بیم آنکه بینی‌اش کنده شود گنجی از گنجه اسکندر را که می‌شناسد رشوه خواهد داد تا دست از بینی‌اش بردارد!
علل ایجاد فلج خواب:
● عوامل ژنتیکی
● اضطراب و استرس
● اختلال هواس
● اختلال در نظم خواب
مکانیسم ایجاد فلج خواب:
در طی خواب در مرحله‌ی حرکات سریع چشم (REM)، یعنی مرحله‌ای که فرد خواب (رویا) می‌بیند، مغز انتقال پیام‌های عصبی به سوی عضلات اسکلتی (به استثنای عضله دیافراگم و عضلات چشم) را متوقف می‌سازد، تا شما رویاهای خود را برون ریزی نکنید (یعنی مثلا وقتی در خواب می‌بیند می‌دوید، از رختخواب بلند نشوید و شروع به دویدن نکنید).
نقطه‌ی مقابل این عارضه زمانی است که برخی افراد هنگام دیدن رویا، دست ها و پاهای خود را تکان می‌دهند و یا در موارد شدیدتر دچار خواب‌گردی (راه رفتن در حین خواب) می‌شوند.
چه چیزهایی احتمال تکرار فلج خواب را افزایش می‌دهند:
1) کسانی که به طور طاق باز و به پشت می‌خوابند، بیشتر به فلج خواب دچار می‌شوند.
2) برنامه‌ی خواب نامنظم و محرومیت از خواب
3) افزایش استرس و اضطراب
4) تغییرات ناگهانی در سبک و یا محیط زندگی
5) مصرف قرص‌های خواب‌آور و آنتی هیستامین‌ها
درمان فلج خواب یا بخنک:
از آنجا که فلج خواب یا همان بختک، پدیده‌ای وحشت‌آور است، بهتر است از بروز آن پیشگیری کنیم. هرچند فلج خواب یک اختلال خواب بی خطر است.
برای جلوگیری از ایجاد چنین حالاتی یا به حداقل رساندن آن کارهای زیر را انجام دهید:
● وضعیت خوابیدن خود را تغییر دهید و هرگز به پشت نخوابید.
● انجام ورزش‌های منظم.
● از خوردن زیاد غذا و نوشیدن کافئین به مقدار زیاد و کشیدن سیگار پیش از خواب خودداری کنید.
● کاهش سطح استرس زندگی و ترس‌ها، یکی دیگر از عوامل کلیدی و مهم در پیشگیری از بروز فلج خواب است.
● افرادی که هفته ای یک بار به فلج خواب دچار می‌شوند، لازم است تحت درمان دارویی (مصرف ضد افسردگی‌ها) قرار بگیرند.
اما چنانچه با رعایت این نکات باز هم گرفتار این مشکل شدید، با انجام این راهکارها سعی در هوشیاری خود کنید:
● سعی کنید انگشتان دست یا پای خود را تکان دهید.
● چشمان خود را به شدت تکان دهید و به دنبال آن پلک‌ها و سر خود را.
● سعی کنید وضعیت خروج از بدن را در خودتان القا کنید.
● چنانچه هنگام خوابیدن احساس کردید که حالت فلج در حال رخ دادن است، بنشینید و چند لحظه به نور خیره شوید و سپس دوباره دراز بکشید. این راهکار در برخی از موارد موثر واقع می‌شود.
● در مواردی هم می‌توانید در زمان بیداری، لحظه وقوع فلج خواب را بازسازی کنید و سپس روی بازگردانی فعالیت اندام‌ها و نوع تفس خود تمرکز کنید و به نوعی حالت بیداری را در وجود خود القا کنید. این تمرین می‌تواند نگرانی حاصل از آن را در زمان فلج خواب کاهش دهد.
● در موارد شدید، که فلج خواب به مدت 6 ماه، حداقل هفته‌ای یک بار در فردی رخ می‌دهد، می‌توان از دارودرمانی استفاده کرد و اغلب مصرف داروهای ضدافسردگی و برخی داروهای دیگر با تجویز پزشک نتایج خوبی در پی خواهد داشت.
آیا بروز این علایم پدیده‌ای خطرناک است؟
تحقیقات اخیر حاکی از آن است که بین 25 تا 30 درصد از جمعیت کلی جهان، در طول عمر خود حداقل یک بار فلج خواب را تجربه کرده‌اند که در این میان 95 درصد از آنها تجربه حوادث وحشتناک را در خواب داشته‌اند. بنابراین پدیده شایعی محسوب می‌شود.همان طور که پیش‌تر هم اشاره کردیم، یکی از دلایل بروز فلج خواب وراثت است. بنابراین چنانچه یکی از اعضای خانواده شما دچار این مشکل باشد، احتمال این که شما هم مبتلا به آن شوید، وجود دارد.به طور معمول احتمال بروز فلج خواب در زنان 2 تا 4 برابر بیشتر از مردان است.
اگر چه بسیاری از افرادی که با این مشکل مواجه‌اند، از اتفاقاتی که می‌افتد آگاه نبوده و دچار وحشت می‌شوند، ولی این فرآیند اصلا خطرناک نیست و در عرض چند لحظه پایان می‌یابد و هیچ‌گونه عارضه جسمی را در پی نخواهد داشت. بلکه تنها باید آرامش خود را حفظ کنید و از هر گونه استرس و نگرانی بپرهیزید، چون به این فرآیند دامن می‌زند.
