آیین های عزاداری ماه محرم در هر گوشه ای از کشور شکل و شمایل متفاوتی دارد. برخی از این آیین ها اما از بقیه کمتر شناخته شده اند. در اینجا سه نمونه از این آیین ها را به شما معرفی می کنیم که احتمالا چیز زیادی درباره آنها نمی دانید.

پولکه تولاماخ

پولکه تولاماخ یا نوعی مشعل‌گردانی در روستای شیشوان یکی از روستاهای استان آذربایجان شرقی است که در بخش مرکزی شهرستان عجب‌شیر سابقه دیرین دارد. این مراسم را برای گرامیداشت یاد 72 یار وفادار امام حسین(ع) و خورشید فروزان دشت کربلا می‌دانند و در شب تاسوعا اجرا می‌شود. همزمان با فرا رسیدن تاسوعاى حسینى مراسم سنتى، مذهبى "پولکه"(نام نوعى توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمى مى‌بندند و بعد از نفت‌اندود کردن آتش مى‌زنند) در شبهاى نزدیک به تاسوعاى حسینى و شب عاشورا صدها «پولکه» آتشین در میان عزاداریهاى دیگر و در فضاى تاریک شب چرخانده مى‌شود.

این مراسم بعد از نماز مغرب و عشا شروع شده و تا ساعت 22 به اتمام می‌رسد و بعد از آن همه میهمانان و اهالی روستا در مساجد به صرف شام نذری دعوت می‌شوند. پولکه یکی از نادرترین مراسم‌های عزاداری در کشور است. پولکه نام نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی بسته و پس از نفت اندود کردن، آتش می‌زنند و در میدان روستا می‌گردانند. این مراسم طبق شواهد محلی مربوط به دوران صفویه اعلام می‌شود.

هدف از این کار توسط عزاداران این روستا نشانه آتش‌گرفتن خیمه‌های امام حسین(ع) در شب عاشورا و همدردی آنها با امام حسین(ع) و یاران ایشان است. مشعل‌گردانی این منطقه، آیینی در چارچوب گرامیداشت یاد 72 یار وفادار امام حسین(ع) و خورشید فروزان دشت کربلاست. کودکان روستا در شب تاسوعا مراسمی به نام کیچیک پولکه(مشعل کوچک) و بزرگترها در شب عاشورا مراسم اصلی را با نام بویوک پولکه(مشعل بزرگ) برگزار می‌کنند.

این مراسم بدین گونه است که در آن یک مشعل اصلی بزرگ در مرکز میدان و در جلوی مسجد اعظم روستا روشن می‌شود و عزاداران به دور آن جمع می‌شوند مانند وقتی که به زیر علم می‌روند، یکی یکی به زیر این مشعل رفته و دو نفر دیگر نیز به دنبالش راه می‌افتند که یکی سطل آب را با خود برده و دیگری آب را از سطل بر می‌دارد و بر آتش گردان می‌ریزد تا آنها را خنک کند.

بعد از نصب شدن مشعل بزرگ در میدان روستا مشعل‌های کوچک نیز که مربوط به یک محله است از جلوی مسجد آن محل روشن شده و همراه عزاداران به این مکان آورده می‌شود و بعد عزاداران این مشعل‌ها را با زنجیرهای بلندی در دست، با آتش مشعل اصلی روشن کرده و بر سر عزاداران می‌گردانند.

بعد از آن ده‌ها "پولکه" آتشین در میان عزاداری‌های دیگر و در فضای تاریک شب چرخانده می‌شود و این چنین بر ظلمت این شب‌های اندوهگین غلبه می‌شود. این "پولکه‌ها" در تاریکی شب یادآور دلاور مردان صحرای کربلاست و اینجاست که اشک دلسوختگان اهل بیت را بر گونه‌ها جاری می‌گردد.

چلچلا در مجن

شهر پلکانی مُجن که در فاصله 33 کیلومتری شمالغرب شاهرود واقع است هر سال در ایام ماه محرم مراسم منحصر به فردی اجرا می کند. از شب سوم ماه محرم در صحن دو تکیه بزرگ مجن تکایای بالا و پایین مقارن با غروب آفتاب مراسم با شکوهی تحت عنوان «چِلچِلا» انجام شده و این آیین تا شب دهم با حضور خادمان و انبوه عزاداران ادامه می‌یابد.

در تکیه پایین پیش ازغروب آفتاب ابتدا فراشان تکیه را آب و جارو می‌کنند پس از آن فضای تکیه را با تعدادی جاجیم و چادر شب فرش کرده و چهل پایه چراغ شمعدان برای برگزاری مراسم در محل می‌چیینند. گویا از همین‌روست که این مراسم زیبای معنوی را چلچلا یا همان چهل چراغ نامیده‌اند. خدام تکیه مقابل چراغ‌ها و رو به جمعیت حاضر می‌ایستند و فردی که اغلب متولی و به‌اصطلاح محلی‌ها بابای تکیه است، دعا با لحنی دلنشین را می‌خواند. زنان و دختران بر پشت‌بام‌های پلکانی اطراف تکیه به‌تماشای مراسم می‌نشینند. ایشان بر این باورند که هنگام غروب دعا زودتر مستجاب شده و نباید این فرصت را از دست بدهند.

تکیه‌ پایین از فضای معنوی خاصی برخوردار است. پوششی چادری که بر روی صحن تکیه و برفراز ستون چوبی برافراشته شده نمادی از خیمه‌گاه اباعبدالله‌الحسین(ع) است. در این آیین پس از ذکر صلوات قسمت‌هایی از دعای زیارت عاشورا خوانده می‌شود آنگاه برای سلامت و فرج آقا امام زمان(عج) دعا می‌کنند و حضار همگی با الهی آمین پاسخ می‌گویند.

در همین حین مردم نذورات خود که بیشتر شامل نان محلی و قند است و برای مراسم اطعام روز بعد عزاداران استفاده می‌شود را به تکیه آورده و برروی سفره‌های کرباسی قرار می‌دهند ایشان در قبال آن بسته‌ای کوچک از نبات را به‌عنوان تبرک از خادمان دریافت می‌کنند. در پایان مراسم نیز برای آمرزش اموات، شفای بیماران و برطرف کردن و دفع بلیات و قبولی نذورات دعا و فاتحه می‌خوانند سپس چراغ‌ها را دست به دست می‌بوسند و می‌چرخانند و برای اقامه‌ی نماز مغرب آماده می‌شوند.

شمع گردانی در اردبیل

دستجات عزاداری اردبیل در روز تاسوعا اقدام به شمع گردانی می‌کنند که با برگزاری این مراسم سنتی، عشق و ارادت به خاندان عصمت و طهارت در این روز به نقطه اوج خود می‌رسد. در این آئین که از صبح تاسوعا در شهرها و نقاط مختلف استان اردبیل آغاز شده و تا غروب ادامه می‌یابد، عزاداران با دسته‌های شمع به مساجد مختلف محلات رفته و با روشن کردن شمع که در حقیقت نذری آنها محسوب می‌شود، عشق و ارادت خود را به حضرت ابوالفضل (ع) نشان می‌دهند.

این آئین سنتی بیش از هزار سال در اردبیل قدمت دارد و این مراسم در زبان ترکی و محلی به نام "شمع ‌پایلاما" معروف بوده و عزاداران حسینی بعد از هشت روز عزاداری در مساجد و خیابانها و محلات اردبیل در روزی که منتسب به علمدار رشید کربلا، حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) است اقدام به روشن کردن شمع می‌کنند و در سوگ آن علمدار رشید بر سر و سینه می‌زنند. در تاسوعای حسینی همه دسته‌های عزاداری شامل محلات شش‌گانه، شعبات آن و مردم عزادار به بازار می‌آیند و ضمن عزاداری آیین شمع‌گردانی را نیز با شکوه خاص و هرچه تمام‌ تر برگزار می ‌کنند.

این مراسم نه تنها در اردبیل بلکه در سایر شهرها و امامزاده‌ها با حضور دسته‌ها و گروه‌های عزاداری با حال و هوای خاص بویژه در شکل و محتوای باشکوه برگزار می‌‌شود و نظیر آن را می‌توان در امامزاده سلیمان فخرآباد مشگین ‌شهر، سید دانیال خلخال، مسجد غریب بیله ‌سوار و دیگر اماکن مذهبی و مورد احترام مردم استان عنوان کرد. زنان نیز در روز تاسوعا با حضور در مساجد و شرکت در مراسم شمع روشن کردن ارادت خود را به شهیدان کربلا ابراز می‌دارند و با حضور در سقّاخانه اردبیل اقدام به ادای نذر کرده و با روشن کردن شمع و گره بستن تکه پارچه‌‌ای خواستار برآورده شدن حاجات خود می‌شوند.

آیین شمع‌ گردانی در بین بانوان استان اردبیل حال و هوایی خاص دارد. آنها در حالی که چادر و لباس سیاه بر تن کرده‌اند در سقاخانه ابوالفضل ‌العباس (ع) اردبیل جمع شده و ضمن سر دادن ندای عزاداری به شکل خاص با روشن کردن شمع و گره زدن تکه‌پارچه‌هایی خواستار برآورده شدن حاجات خود و خانواده می‌شوند.