کما یک اتفاق ناگهانی و تلخ است که شخص را در وضعی قرار می‌دهد که در مرز زندگی و مرگ قرار می‌گیرد. متاسفانه برخی افراد پس از رفتن به کما دچار مرگ مغزی می‌شوند و هرگز به هوش نمی‌آیند، اما این به آن معنا نیست که خروج از کما ممکن نباشد، بلکه در بسیاری موارد با رسیدگی سریع و درمان صحیح، بازگشت به زندگی طبیعی اتفاق می‌افتد.در واقع کما حالتی از ناهوشیاری است که طی آن فرد حتی به دردناک‌ترین محرک‌های فیزیکی هم واکنشی نشان نمی‌دهد.نکته مهم آن است که برای داشتن سطح طبیعی هوشیاری، عملکرد درست نیمکره‌های مغز و ساقه مغز ضروری است. حال اگر به هر علت، ساقه و یا هر دو نیمکره مغز عملکرد خود را از دست بدهند، فرد دچار کما می‌شود.کما به نوبه خود، یک بیماری نیست، بلکه نشانه‌ای از یک بیماری یا واکنشی به یک حادثه چون ضربه شدید به سر تلقی می‌شود.اصلی‌ترین نگرانی در مورد کما، خارج شدن از آن است که گاهی ممکن نیست و با نزدیک شدن فرد به زندگی نباتی و بروز مرگ مغزی ، پایان حیات، تنها گزینه انتخابی تلقی می‌شود. اما خارج شدن از کما به چه عواملی بستگی دارد؟

دکتر محمد روحانی، متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب با تاکید بر این که خارج شدن یا نشدن از کما به علت آن بستگی دارد، می‌گوید: «یعنی فردی که به علت افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی) دچار کما شده است، در صورت تشخیص سریع و درمان بموقع به حالت کاملا طبیعی بر‌می‌گردد. همچنین اگر فردی که دچار مسمومیت دارویی شده بسرعت درمان شود و دچار عوارض افت اکسیژن مغز نشود، می‌تواند به حالت طبیعی بر گردد.ولی بیمارانی که به دلیل ضایعات ساختمانی مغز دچار کما می‌شوند، مثلا به علت خونریزی ساقه مغز به کما می‌روند، اغلب وضعیت خوبی ندارند و حتی در صورت خارج شدن از کما، عوارض شدیدی نظیر زندگی نباتی یا ناتوانی شدید حرکتی و شناختی خواهند داشت.فرد در کما کاملا بیهوش است و با محرک‌های دردناک نیز از خواب بیدار نمی‌شود.بسته به علت کما ممکن است اعمال رفلکسی مربوط به ساقه مغز نظیر پاسخ مردمک چشم به نور، پلک زدن با تحریک قرنیه، حرکات چشم با حرکت دادن سر و تنفس وجود داشته باشد، ولی عملکرد سیستم قلبی ـ عروقی معمولا به صورت طبیعی وجود دارد.

علل کما بسیار متنوع و وسیع است. کما ممکن است از عفونت‌های مغزی، سکته های مغزی، تروما (ضربه به سر) یا مسمومیت‌های دارویی نشات بگیرد. به بیان دیگر گاهی نوعی ضایعه تخریبی در ساقه مغز یا نیمکره‌های مغزی نظیر سکته مغزی، ضربه مغزی یا عفونت بافت مغز باعث کما می‌شود، اما در موارد دیگر که در ظاهر، ساختمان مغز سالم است، عملکرد سلول‌های مغزی دچار اختلال می‌شود که این حالت بسیار شایع است و معمولا به دلایلی چون مسمومیت‌های دارویی، نرسیدن اکسیژن به مغز و بسیاری از بیماری‌های داخلی نظیر نارسایی کبد ، کلیه و ریه، افت شدید قند خون یا اختلالات الکترولیتی نظیر کاهش سدیم خون ایجاد می‌شود.»کما با مرگ مغزی متفاوت است، چرا که کما اغلب یک وضعیت گذراست. در واقع، فرد پس از مدتی بسته به علت کما به سمت وضعیت طبیعی یا شبه طبیعی، وضعیت نباتی یا مرگ مغزی می‌رود.

دکتر علیرضا یاراحمدی، متخصص مغز و اعصاب در این‌باره می‌گوید:

«فردی که به کما می‌رود، در حقیقت بیماری است که هوشیاری‌اش مختل شده و در بیهوشی به سر می‌برد. چنین فردی نمی‌تواند ارتباط کلامی، چشمی و حرکتی با دیگران برقرار کند.توانایی باز کردن چشم‌هایش را ندارد و در مجموع هیچ پاسخی به تکانه‌هایی که از بیرون دریافت می‌کند، نمی‌دهد.وقتی بیماری بر اثر تصادف به کما رفت با چشمانی بسته روی تخت خوابیده است و هیچ پاسخی به محرک‌ها نمی‌دهد؛ اگرچه برخی از بیماران می‌توانند با تحریک دردناک تولید صدا کرده، چشم‌هایشان را باز کنند یا دستشان را به سمت موضع درد ببرند.قرار گرفتن در وضعیت کما معمولا به دلیل ضربه مغزی و تخریب بافت مغزی و خونریزی یا به دلیل فشارهایی که ناشی از بزرگ شدن تومور در ناحیه مغز است، به وجود می‌آید.»

کما یا مرگ مغزی؟

کما با مرگ مغزی متفاوت است، چرا که کما اغلب یک وضعیت گذراست. در واقع، فرد پس از مدتی بسته به علت کما به سمت وضعیت طبیعی یا شبه طبیعی، وضعیت نباتی یا مرگ مغزی می‌رود.

دکتر روحانی می گوید: «در مرگ مغزی تمامی اعمال قشر و ساقه مغز نظیر تنفس مختل می‌شود. در چنین حالتی فقط ضربان قلب فرد وجود دارد و وی بدون دستگاه تنفس مصنوعی قادر به زندگی نیست. البته برای تشخیص مرگ مغزی در هر سنی و بسته به هر علتی، معیارهای تشخیصی خاصی وجود دارد.»

دکتر یاراحمدی متخصص مغز و اعصاب درباره تفاوت کما و مرگ مغزی می‌گوید:«در صورتی که پس از معاینه و بررسی‌ نوار مغزی یا آنژیوگرافی مغزی مشخص شد که فرآیندهای عالی مغز متوقف شده، در این حالت بیمار دچار مرگ مغزی شده است.تشخیص نهایی مرگ مغزی باید تمامی واکنش‌های ساقه مغز بیمار هم بررسی شود و در حقیقت بر خلاف وضعیت نباتی که فعالیت قسمت‌های عالی مغز مختل شده و تنها بخش ساقه مغز فعال است، در مرگ مغزی ساقه مغز بیمار هم در مقابل محرک‌ها هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد و آنژیوگرافی بیمار نیز هیچ گونه گردش جریان خون را در مغز نشان نمی‌دهد. در این حالت امیدی به بازگشت بیمار به زندگی وجود ندارد.»

زندگی از نوع نباتی

زندگی نباتی، وضعیتی است که طی آن تمامی اعمال مغز نظیر تکلم، مهارت انجام اعمال حرکتی، واکنش مناسب به محیط و اجرای دستورها از بین می‌رود.

دکتر روحانی می گوید: «طی زندگی نباتی، فرد بیدار است، یعنی حتی چشم‌هایش باز است و ممکن است خنده و گریه نیز داشته باشد، ولی هیچ گونه پاسخ هدفمندی ندارد. گرچه تنفس، عملکرد قلبی عروقی و واکنش‌های مغزی در وی وجود دارد.این افراد اغلب به علت عفونت‌های تنفسی و ادراری یا زخم های بستر و لخته خون در ریه‌ها ( آمبولی ریه ) فوت می‌کنند، ولی مواردی نیز وجود دارد که این افراد برای سال‌ها و حتی دهه‌ها با مراقبت‌های پزشکی شدید به حیات‌شان ادامه می‌دهند.»خروج از کما بستگی به درمان علت زمینه‌ای آن دارد. تشخیص و درمان صحیح عواملی چون نارسایی کلیه، کبد، ریه یا افت قند و سدیم و بعضی از مسمومیت‌های دارویی به بازگشت فرد از کما به زندگی طبیعی منجر می‌شود.

دکتر یاراحمدی با اشاره به زندگی نباتی که معمولا توسط همراهان بیمار با وضعیت کما اشتباه گرفته می‌شود، می‌گوید:

«بیماری که به کمای عمیق فرورفته و از کما خارج می‌شود، چشم‌هایش را باز می‌کند اما هیچ فرآیندی که انسان را از زندگی گیاه متمایز می‌کند، از خود نشان نمی‌دهد. گاهی اطرافیان این بیماران تصور می‌کنند که این افراد متوجه عملکرد اطرافیانشان هستند، در حالی که این گونه نیست.اگر چه ممکن است با کف زدن کنار گوش این افراد شاهد چشم برهم زدن آنها باشیم، اما باید بدانید که این واکنش از ساقه مغز صادر شده که مربوط به فعالیت‌هایی نظیر خواب و بیداری، گرسنگی و پلک زدن است و بخش عالی مغز و سلول‌های خاکستری مغز دچار آسیب جدی شده اند.تعداد اندکی از بیمارانی که در وضعیت نباتی هستند، به زندگی عادی بازمی‌گردند.»

علت کما، احتمال مرگ را تعیین می‌کند

علت کما تاثیر زیادی در افزایش امید خانواده به بازگشت بیماری که در کما فرو رفته، دارد.برخی از کما‌ها به دلایل ارگانیک مغزی به وجود می‌آیند که بر بافت و ساختمان مغز تاثیر می‌گذارند، این نوع از کما به دلیل سکته،  خونریزی ، ضربه مغزی، خونریزی ناشی از بزرگ‌شدن و فشار تومور مغزی به وجود می‌آید که از نوع بدخیم آن است و اما کماهایی وجود دارند که از نوع غیرارگانیک هستند.در این گروه از کماها، ساختمان و بافت مغز بیمار آسیب ندیده ‌است و بروز اختلال در شرایط متابولیک بدن مانند بالا و پایین شدن یون‌ها یا PH بدن، افزایش قند خون یا مسمومیت دارویی در فرد ایجاد می‌شود.افرادی که در این شرایط هستند در گروه کماهای بدخیم قرار نمی‌گیرند و احتمال بازگشت آنها در مدت زمان کوتاه‌تری وجود دارد.

ماندن یا خروج از کما

خروج از کما بستگی به درمان علت زمینه‌ای آن دارد. تشخیص و درمان صحیح عواملی چون نارسایی کلیه، کبد، ریه یا افت قند و سدیم و بعضی از مسمومیت‌های دارویی به بازگشت فرد از کما به زندگی طبیعی منجر می‌شود.دکتر روحانی با اشاره به این مطلب می‌گوید: «در مورد بعضی از علل ساختمانی مغزی نیز گاهی با تشخیص سریع و به هنگام می‌توان شاهد خروج فرد از کما بود. البته درمان و مراقبت از بیماران کمایی نیاز به یک تیم پزشکی با تجربه و بخش مراقبت ویژه دارد که همکاری دقیق آنها می‌تواند باعث شود بیمار کمایی با حداقل عوارض از این وضع به درآید.»