وقتی پزشک مان می گوید به عمل جراحی نیاز داریم، شاید خیلی از ما به اولین چیزی که فکر می کنیم خطرهای بیهوشی هنگام عمل باشد؛ از فوت در اثر بیهوشی گرفته تا تقلبی بودن داروها و به هوش آمدن در اتاق عمل و هنگام جراحی.
در این مطلب قصد داریم به این رشته مهم در علم پزشکی بپردازیم و درباره ابهام هایی که در این زمینه وجود دارد با دکتر نیلوفر مسعودی متخصص بیهوشی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در این باره گفتگو کنیم.
بیهوشی چند نوع است؟
- 2 نوع بیهوشی وجود دارد؛ بیهوشی عمومی و بی حسی موضعی.
در بیهوشی عمومی سطح هوشیاری بیمار کاملا از بین می رود ولی در بی حسی موضعی چنین نیست. بی حسی موضعی نیز 2 نوع دارد؛ بی حسی که از نخاع انجام می شود و بی حسی همان قسمت که قرار است عمل شود.
چرا بعضی از بیماران باید بیهوشی عمومی بگیرند و بعضی نخاعی؟
- این موضوع به شرایط بیمار بستگی دارد؛ مثلا برای فردی که به بیماری ریوی مبتلاست، بیهوشی عمومی مناسب نیست چون در بیهوشی عمومی ماده ای وجود دارد که شل کننده عضلات است. این عضلات در ریه ها نیز وجود دارند و چون از قبل نیز عملکرد ریه مشکل داشت، بیمار دچار ضعف مضاعف عملکرد ریوی خواهد شد. در این بیماران بهتر است از بی حسی نخاعی استفاده شود.
در خانم هایی که سزارین می شوند نیز روش ارجح، بی حسی نخاعی است. به دلیل شرایط خانم باردار احتمال برگشت محتویات معده به داخل ریه زیاد است و بی حسی نخاعی این احتمال را به حداقل می رساند. البته خانم بارداری که دچار افت ناگهانی ضربان قلب جنین شده باید تحت بیهوشی عمومی قرار بگیرد چون در این موارد باید سرعت عمل زیادی داشت تا بتوان جان جنین داخل رحم را نجات داد.
بیماری که با خونریزی شدید وارد اتاق عمل شده نیز باید بیهوشی عمومی داده شود چون در بی حسی نخاعی عارضه افت فشار وجود دارد و برای فردی که در اثر خونریزی فشار خون پایینی دارد، خطرناک است اما وقتی بیماری تحت عمل جراحی مچ دست قرار می گیرد، بی حسی از بازو انجام می گیرد. این بی حسی موضعی است و بیمار کاملا هوشیار است.
فقط داروی مختصری برای کاهش اضطراب بیمار تجویز می شود. برای بیمارانی که ترس زیادی از عمل جراحی دارند، روش های بی حسی موضعی اصلا مناسب نیستند. نمی توان گفت کدام نوع بیهوشی بهتر است چون پزشک باید برای هر بیمار جداگانه تصمیم بگیرد. یعنی مواردی مانند بیماری زمینه ای، آماده بودن بیمار از قبل، اورژانسی و غیر اورژانسی بودن جراح-ی و ... باید مد نظر متخصص بیهوشی و پزشک قرار گیرد.
بی حسی نخاعی را برای هر نوع عمل جراحی می توان انجام داد؟
- در بی حسی نخاعی سطح بی حس شده تا نوک پستان هاست. در عمل های جراحی پا و لگن، عمل جراحی سزارین و قسمت های تحتانی شکم و گاهی هم در قسمت فوقانی شکم (عمل جراحی کیسه صفرا) می توان از بی حسی نخاعی استفاده کرد.
بعضی از خانم هایی که با بی حسی نخاعی سزارین می شوند، از آن شکایت دارند؛ علت چیست؟
- برای خانم های بارداری که مشکل خاصی ندارند، بهترین روش بی حسی نخاعی است چون کمترین عارضه را برای مادر و جنین دارد و امکان برگشت محتویات بزاق و معده هم به داخل ریه وجود ندارد. به طور کلی، تخلیه معده در خانم های باردار با تاخیر انجام می گیرد. همچنین اسفنکتر تحتانی مری در اثر هورمون ها شل است. حتی خانم در حال سزارین می تواند همان لحظه تولد کودک خود را ببیند.
بی حسی نخاعی باعث می شود بیمار خونریزی کمتری داشته باشد چون افت فشار ایجاد شده در اثر ماده بی حسی باعث کاهش خونریزی می شود. یکی از عوارض جانبی بی حسی نخاعی سردرد است ولی همه افرادی که بی حسی نخاعی می گیرند، دچار سردرد بعد از عمل جراحی نمی شوند. سردرد در افراد چاق، جوان و باردار بیشتر رخ می دهد. البته هر چه تعداد سوزن وارد شده کمتر و سوزن باریکتر باشد احتمال سردرد نیز کمتر خواهد شد.
علامت این سردرد چیست؟
- ممکن است هنگام دادن بی حسی پرده پوشاننده نخاع با سوزن صدمه ببیند و مقداری از مایع نخاعی از آن نشت کند. این عمل باعث گشادی عروق مغز و ایجاد درد می شود.
اگر سردرد پایدار باقی بماند، چه باید کرد؟
- سردرد بعد از 3-2 روز و حداکثر 2 هفته کاملا از بین می رود و به درمان نیاز ندارد. اگر درد خیلی شدید باشد، بیمار بستری و برای او کافئین تجویز می شود. این عارضه اصلا خطرناک نیست و نباید در بیماران نگرانی ایجاد کند. برای درمان باید از دارویی استفاده کرد که باعث انقباض عروق شود. در مواردی که سردرد خیلی غیرقابل تحمل باشد، می توان چند سی سی از خون بیمار را از همان فضا وارد مایع نخاعی کرد.
این خون مانند یک وصله عمل می کند و باعث بهبود بیمار می شود. بعضی از خانم ها بعد از وضع حمل از کمردرد شکایت می کنند و آن را به بی حسی نخاعی ارتباط می دهند که کاملا اشتباه است. کمردرد بعد از زایمان به احتمال زیاد ناشی از ساعت ها دراز کشیدن روی تخت عمل در یک وضعیت ثابت، وزن مادر و نداشتن تحرک است.
آیا واقعا بعضی از بیماران هنگام عمل به هوش می آیند؟
- این احتمال وجود دارد که بعضی از بیماران که تعداد آنها خیلی کم است، هنگام عمل هوشیار شوند زیرا به طور سرشتی نسبت به داروهای بیهوشی مقاومت بیشتری دارند. گاهی هم شرایط بیمار طوری است که باید داروی کمتری به او داده شود؛ مثل وقتی که بیمار فشار خون پایینی دارد یا دچار خونریزی شکمی است. بیمارانی که هنگام عمل به هوش می آیند، معمولا جوان هستند و مغزشان کارایی بالایی دارد اما این اتفاق یک در هر 10 هزار بیمار دیده می شود.
داروی بیهوشی ممکن است از جفت عبور کند، به همین دلیل در مادران باردار میزان داروی بیهوشی استفاده شده کمتر است. در این موارد ممکن است هوشیاری بیمار هنگام عمل دیده شود. سطح دارو به تدریج در بدن بیمار کاهش می یابد و بیمار هوشیاری خود را به دست می آورد اما در افرادی که از الکل یا داروهای خواب آور استفاده می کنند، مدت زمان برگشت هوشیاری ممکن است دیرتر از افراد معمولی باشد. داروهای بیهوشی باعث فوت بیمار نیز نمی شود، مگر اینکه بیماری زمینه ای از قبل داشته باشد.
10 سوالی که پزشکان قبل از عمل می پرسند
اگر قرار است جراحی شوید، قبل از عمل باید شرح کاملی از خود در اختیار پزشک قرار دهید. هرگز چیزی را از پزشک پنهان نکنید، حتی اگر به ماده مخدری اعتیاد دارد چون ممکن است حین عمل اتفاق غیرمترقبه ای بیفتد. گروه پزشکی باید آمادگی مقابله با اتفاق های احتمالی را داشته باشد تا خیلی سریع اقدام کند. سوال هایی که پرسیده می شوند، از این قرارند:
1- آیا تا به حال جراحی شده اید؟ اگر جواب مثبت است، چه نوع جراحی داشته اید و آیا مشکلی برای شما پیش آمد؟
2- به چه بیماری مبتلا هستید؟ بیماری دیابت، بیماری های قلبی - ریوی، سابقه آپنه در خواب (قطع ناگهانی تنفس در خواب)، آسم و آلرژی غذایی یا فصلی، بیماری های مهمی هستند که متخصص بیهوشی و جراح حتما باید از آنها مطلع باشند.
3- آیا اخیرا به تب مزمن یا آنفلوانزا مبتلا شده اید؟
4- آیا از داروهای رقیق کننده خون مانند هپارین و وارفارین استفاده می کنید؟ داروهای رقیق کننده خون باعث خونریزی بیش از اندازه در حین عمل جراحی می شوند.
5- آیا باردار هستید؟
6- آیا از سیگار، الکل یا ماده مخدر استفاده می کنید؟
7- آیا رزیم غذایی خاصی دارید؟
8- آیا ناشتا هستید؟ (از خوردن غذا 12 ساعت قبل از جراحی خودداری کنید، در حین جراحی عضلات شل هستند و اگر غذا وارد مجاری ریوی شود، احتمال خفگی و مرگ بیمار وجود دارد.)
9- آیا سابق تزریق خون داشتید؟
10- آیا محدودیت حرکتی در دست، پا یا گردن دارید؟
