تخلص خود را از نام سعدبن ابی بكر بن سعد زنگی ولیعهد مظفرالدین ابوبكر گرفت. هر وقت سعدی در شیراز بود در خدمت این ولیعهد ادب پرور به سر می برد.
سعدی در نظامیه بغداد تحصیل كرد. دانشجویان دانشگاه نظامیه عبارت بودند از مفسران، محدثان، وعاظ، حكام و مذكران.
شیخ پس از اتمام تحصیل به سیر و سیاحت پرداخت و در مجالس، وعظ می گفت و مردم را به سوی دین و اخلاق هدایت می كرد.
به طوری كه از آثار سعدی بر می آید ومعاصرینش هم می نویسند در لغت، صرف و نحو، كلام، منطق، حكمت الهی، و حكمت عملی، (عالم الاجتماع و سیاست مدن) مهارت داشت. مخصوصاً او در حكمت از تمام آثارش پیداست.
كتاب بوستان نه فقط حاوی مطالب اخلاقی و حكمتی است، بلكه استادی شیخ را در علم الاجتماع نشان می دهد. تبحر وی در زبان عربی و فارسی و ذوق لطیف و طبع و قادش او را برانگیخت تا شیرین ترین آثار فارسی را در نظم و نثر از خود به جای گذارد.
سعدی در ابتدا همان سبك متداول زمان خویش را در نویسندگی در پیش گرفت. بعد به سبك خواجه عبدالله انصاری تمایل پیدا كرد. اما طولی نكشید كه سبك خاص و مشخصی برای خود ابداع نمود.
شیخ اجل نه تنها به نصایح مردم می پرداخت بلكه از اندرز دادن به سلاطین هم مضایقه نداشت كما این كه رساله هفتم خود را به اندرز به ملك انكیاتو اختصاص داد.
علاوه بر این رساله، قصایدی نیز سروده كه در آنها ضمن مدح، نصایح زنده و گاه خشنی به انكیاتو نموده است.
شاهكار سعدی در نثر، گلستان اوست كه در حقیقت نوعی مقامه نویسی است.ولی در این رویه گرد تقلید نگشته و راه تازگی و ابتكار را پیموده است.
ترتیب و تناسب وتنوع گلستان همراه با موضوعات دلكش اجتماعی و اخلاقی و تربیتی و سبك ساده و شیرین نویسندگی، سعدی را به عنوان خداوند سخن معرفی كرده است. سعدی در بین معاصرین خویش هم با وجود نبودن وسایل نشر جای خود را باز كرد.
شهرت وی به اندازه ای بود كه پس از پنجاه و پنج سال كه از مرگش می گذشت در ساحل اقیانوس كبیر، یعنی در چین، ملاحان اشعارش را به آواز می خواندند.
چهل و سه سال پس از فوت شیخ، یكی از فضلا و عرفا به نام علی ابن احمدبن ابی سكر معروف به بیستون اقدام به تنطیم اشعار سعدی و ترتیب آنها با حروف تهجی نمود.
وی كلیه آثار شیخ را به 12 بخش تقسیم نمود. اول رساله هایی كه در تصوف و عرفان و نصایح ملوك تصنیف كرده است. دوم گلستان، سوم بوستان، چهارم پندنامه، پنجم قصاید فارسی، ششم قصاید عربی، هفتم طیبات، هشتم بدایع، نهم خواتیم، دهم غزلیات قدیم كه مربوط به دوران جوانی شیخ است، یازدهم صاحبیه مشتمل بر قطعات، مثنویات، رباعیات و مفردات. دوازدهم مطایبات. از آثار شیخ نسخ قدیمی كه در زمان شخص او تحریر شده موجود است.
سعدی در سیر و سلوك نیز مقامی بس والا داشت. به تمام قلمرو اسلامی و همسایگان كشورهای اسلامی مسافرت كرد و دیده تیزبین او در هر ذره، عالمی پند و حكمت می دید.
یك بار هم در جریان جنگ های صلیبی به طوری كه خودش در گلستان می نویسد به چنگ عیسویان اسیر می شود.
مدفن شیخ در شیراز معروف است. مورخین، سعدیه فعلی را خانقاه او دانسته اند و می نویسند كه شیخ در این خانقاه كه در شمال شرقی شیراز واقع شده به عبادت مشغول بوده و از سفره انعام او درویشان بهره می برده اند.
دولت شاه سمرقندی در تذكره الشعراء می نویسد سلاطین و بزرگان و علما به زیارت شیخ بدان خانقاه می رفتند. قنات حوض ماهی فعلی در زمان شیخ نیز جاری و معمور بوده و سعدی حوضی از مرمر در باغ خانقاه خود ساخته، از آن قنات آب در آن جاری می كرده است.
