ماهیان خاویاری جزو ارزشمندترین ذخایر آبزیان کشور به‌شمار می‌رود که متاسفانه تغییرات گسترده در زیستگاه‌هایشان سال‌هاست این گونه آبزی را به لبه پرتگاه انقراض سوق داده است.

ماهیان خاویاری علاوه بر قدمت و ارزش زیستی فوق العاده، از نظر تجاری و اقتصادی نیز حائز اهمیت تلقی می شوند. خاویار تولیدی برخی از گونه های ماهیان استورژن به اندازه ای ارزشمند است که در بازارهای جهانی گاه قیمت آن بالغ بر چند هزار دلار (هشت تا ده هزار دلار برای هر کیلو) است. از سوی دیگر قیمت گوشت ماهیان خاویاری نیز نسبت به ماهیان دیگر گران تر است. اما این تفاوت قیمت در اصل به دلیل تفاوت محسوس میان گوشت آنها با دیگر ماهیان نیست؛ بلکه علت اصلی این افزایش قیمت را باید در کم تعداد بودن این ماهیان ارزشمند جستجو کرد. البته افزایش قیمت گوشت و خاویار ماهیان استورژن به چند دلیل جای تعمق دارد.

درست است که در این شرایط اغلب از تعداد مصرف کنندگان کاسته می شود، اما از طرفی صید و عرضه غیرقانونی ماهیان خاویاری به دلیل منافع اقتصادی کلان توسط عده ای سودجو افزایش پیدا می کند. این مهم در حال حاضر از عوامل تهدیدکننده جمعیت گونه های مختلف ماهیان خاویاری است. خوشبختانه ارزش های ماهیان خاویاری بویژه در کشور ما سبب شده طرح های تحقیقاتی حفاظتی متعددی در این زمینه شکل بگیرد که می توان به موفقیت پژوهشگران مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب های شور واقع در منطقه کویر مرکزی ایران (یزد) اشاره کرد.

بنا به گزارش روابط عمومی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی، پژوهشگران شهرستان بافق یزد برای نخستین بار موفق شده اند از فیل ماهیان خاویاری (یکی از مهم ترین گونه های ماهیان استورژن موسوم به بلوگا) «خاویار پرورشی» تولید کنند. نظر به اهمیت این خبر با دو نفر از کارشناسان فعال در این عرصه گفت و گو کرده ایم که اهم آن را در گزارش ذیل می خوانید.

پایه ریزی پروژه تحقیقاتی تولید خاویار پرورشی در بافق

از سال 1381 مدیریت شیلات استان یزد برای نخستین بار تعدادی بچه ماهی خاویاری 20 گرمی را به منطقه بافق وارد کرد. حضور این نمونه های ارزشمند زمینه ساز آغاز پروژه ای تحقیقاتی با بودجه دولتی شد که هدف از آن پرورش ماهیان خاویاری بود.

نسرین مشائی، رئیس مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب های شور یزد در این زمینه به خبرنگار جام جم گفت: «تحقیقات روی ماهیان خاویاری کل کشور تحت مدیریت انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری در استان گیلان انجام می شود؛ از این رو بخش عمده بودجه های تحقیقاتی دولتی و خصوصی نیز بالطبع در خاستگاه اصلی آن سرمایه گذاری می شود. با توجه به اهمیت این گونه ارزشمند، تلاش های متعددی به منظور استفاده از بودجه جهاد کشاورزی و سازمان محیط زیست استان صورت گرفت؛ اما متاسفانه با وجود درخواست های مکرر و ارائه پروپوزال تحقیقاتی در این امر توفیق چندانی حاصل نشد. تا این که در نهایت این مرکز از سال 1391 و با استفاده از اعتبارات غیردولتی تحقیقات خود را آغاز کرد.

موافقت مدیریت سنگ آهن مرکزی بافق به منظور همکاری و پشتیبانی از مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب های شور، سبب شد نیروی انسانی مجرب بومی و دلسوز در نهایت کار خود را آغاز کند. مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب های شور در نهایت توانست مدل هایی علمی را برای پرورش در منطقه پیاده کرده و به نتیجه برساند.» مشائی درباره فناوری و مدل علمی اجرایی گفت: « منطقه بافق یزد گرچه یکی از گرم ترین مناطق کشور است، اما وجود ذخایر بسیار وسیع آب های لب شور زیرزمینی، شرایطی نسبتا مشابه با دریای مازندران (Adriatic-Ponto-Caspian) را ایجاد کرده که می تواند شرایط اکولوژیک موفقی را از این حیث و به منظور ایجاد نمونه های مولد و پرورشی فراهم کند.

برنامه نگهداری و تغذیه با هدف مولدسازی و دستیابی به خاویار پرورشی از جمله اهداف این طرح بود که به آنها عمل شد. نکته ای که درباره فیل ماهیان باید به خاطر داشت، این است که برخی نرها اولین مهاجرت تولیدمثلی خود را در رودخانه اورال در 9 تا 11 سالگی و ماده ها در 15 تا 20 سالگی انجام می دهند. نرهای بالغ در رودخانه ولگا ده تا 15 ساله و ماده ها 16 تا 22 ساله هستند.

اما در شرایط اسارت با بهره برداری از شرایط هیدرولوژی و اکولوژی مناسب و برنامه های تغذیه و بهداشتی، می توان در مدت زمان کوتاه تری به این مهم رسید. مرکز از سال 1381 پروژه هایی در زمینه فیزیولوژی، پرورش و مولدسازی فیل ماهیان اجرا کرده و پروژه اخیر نیز به طور ویژه حاصل مولدسازی فیل ماهیان بوده است. دستاورد این پروژه تحقیقاتی استحصال خاویار از سه قطعه فیل ماهی با میانگین وزن 59 کیلوگرم، آن هم در ناحیه خشک ولم یزرع کویری است».

چالش های مطالعاتی

ماهیان خاویاری مانند بسیاری دیگر از گونه های جانوری شرایط زیستی خاصی دارند. هر گونه جانوری از یک رشد طبیعی برخوردار است که به حداکثر رشد ذاتی معروف است. حداکثر رشد ذاتی به فیزیولوژی گونه بستگی دارد و چندان قابل تغییر نیست. برای مثال اگر یک ماهی خاویاری هر مرتبه بین 200 تا 300 هزار تخم تولید می کند، تحت هیچ شرایطی نمی توان تعداد تخم آن را به یک میلیون رساند. دکتر آریا وزیرزاده، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز مهم ترین تهدید پیش روی ماهیان خاویاری را در شرایط کنونی، کمبود ماهیان مولد مناسب عنوان کرده و می گوید: متاسفانه بیشتر ماهیان مولد موجود، در رده ماهیان مولد مناسب نیستند.

یک ماهی مولد مناسب باید توان مهاجرت به رودخانه را داشته باشد؛ درحالی که سدسازی و کمبود آب رودخانه های طبیعی در اصل مشکل اصلی بقای این ماهیان ارزشمند است. یکی دیگر از مشکلات، غذاگیری سخت این ماهیان است که البته در مورد فیل ماهی این مشکل نسبت به دیگران کمتر است. نو بودن دانش پرورش ماهیان خاویاری در مزارع یکی دیگر از مشکلات است. در حالی که سابقه کشور ما در زمینه بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری نزدیک به صد سال (از 1301 ه.ش تا به امروز) است.

هدف در گذشته بازسازی ذخایر یعنی پرورش بچه ماهی به منظور رهاسازی بود، اما در حال حاضر که بحث تکثیر و پرورش به منظور بهره برداری مطرح است، دانش ما به واقع هنوز در مراحل اولیه و جوان است. علاوه بر این، ما هنوز یک جیره غذایی را که برای همه ماهیان خاویاری مناسب باشد، پیدا نکرده ایم. در ایران کارهای تحقیقاتی خوبی در دست انجام است. مراکز تحقیقاتی خوبی مانند موسسه تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری در حال تحقیق هستند؛ اما واقعیت این است که دانش تکثیر و پرورش ما در مقایسه با کشورهایی مانند فرانسه، ایتالیا و آمریکا که از 50 سال پیش پرورش تجاری را آغاز کرده اند؛ جوان است.

اصلی ترین محققان ما الان در دانشگاه ها مشغول تحصیل هستند، اما مشکل اینجاست که یک دانشجوی کارشناسی ارشد هم اکنون برای یک پروژه تحقیقاتی بین 600 هزار تا یک میلیون تومان دریافتی دارد و طبیعی است این میزان برای به ثمر رساندن یک پروژه تحقیقاتی مناسب کافی نیست.

ضرورت اجرای طرح های تحقیقاتی و تکثیر در اسارت ماهیان خاویاری

بیشتر گونه های ماهیان خاویاری بویژه فیل ماهی دریای خزر به تائید اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی یو ـ سی ان)، در رده «بشدت در معرض خطر» جای می گیرند و این مساله دلیل بر اهمیت و ضرورت حفاظت از جمعیت های آسیب پذیر آنهاست. این پرسش اغلب مطرح می شود که تا چه اندازه می توان با اطمینان از موفقیت پروژه های تحقیقاتی و تکثیر ماهیان خاویاری به عنوان تضمینی برای بقای این جمعیت های آسیب پذیر یاد کرد؟

دکتر وزیرزاده در پاسخ به این پرسش می گوید: اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی یوسی ان) برای سنجش وضعیت زیستی گونه های مختلف، آنها را در مدت ده سال یا سه نسل (هرکدام که طولانی تر باشد) بدقت زیرنظر می گیرد. در مورد ماهیان خاویاری چون طول هر نسل قریب به 20 سال برآورد شده، لذا وضعیت زیستی آنها در 60 سال گذشته بررسی شده است. آمارهای 60 سال گذشته بوضوح نشان می دهد که وضعیت جمعیتی اغلب گونه های ماهیان خاویاری اسفناک است. سال 92 میزان صید ما از گونه های مختلف ماهیان خاویاری حدود 56 تن بوده که البته بیشترین میزان صید هم در استان گلستان و تقریبا 23 تن تخمین زده شده است.

در حالی که براساس آمارهای آی یوسی ان میزان صید دریای خزر در خلال سال های 1945 تا 1955 میلادی (1324تا 1334 ه.ش) به طور متوسط معادل 1380 تن بوده است. آمارهای سازمان شیلات موید آن است که صید فعلی به لطف اقدامات مربوط به بازسازی ذخایر (تولید بچه ماهی و رهاسازی به دریا) انجام می شود. اما واقعیت مسلم این است که ساخت سد و از بین رفتن زیستگاه های تخم ریزی طبیعی به حدی بر این جمعیت ها اثر گذاشته که در حال حاضر راهکاری بجز بازسازی ذخایر، آن هم از طریق طرح های تحقیقاتی و تکثیر مصنوعی باقی نمانده است.