افسردگی، اضطراب، لاغری و. . . از جمله دلایل زیادی هستند كه باعث شده این روزها عده زیادی از مردم به استفاده از قرص‌های فلوكستین یا همان پروزاك روی آورند و آن را مثل نقل و نبات مصرف كنند. در این میان خانم‌ها ركورد‌دار هستند و این روزها «فلوکستین» جزو لاینفك وسایل داخل كیف بسیاری از خانم‌ها شده است.
شایعاتی درباره اثرات معجزه آسای این دارو برای لاغری، بهبود وضعیت خواب، افزایش نشاط و. . . هم دهان به دهان می‌چرخد و به همه گیر شدن این دارو دامن می‌زند. در این شماره به بررسی چند و چون تاثیرات پروزاك پرداخته و برای اطلاع از صحت و سقم شایعات پیرامون این دارو سراغ دكتر فاطمه رنجبر، روانپزشك رفتیم.
فلوكستین از كجا آمد؟
یكی از پر سر و صدا‌ترین قرص‌های ضد افسردگی كه از دهه 1980 وارد بازار شد فلوكستین (Fluoxetine) یا همان پروزاك است. شاید وقتی شركت الی لیلی برای اولین‌بار در سال 1986این دارو را می‌ساخت تصور نمی‌كرد كه پس از مدت زمانی مصرف این دارو تا این حد رایج شود؛ به‌طوری‌كه در سال 2007 در ایالات متحده آمریكا دربیش از 22 میلیون نسخه پروزاك تجویز شده باشد.
اگرچه داروهای ضدافسردگی دیگری نیز وجود دارند كه اثربخشی آنها به اندازه پروزاك است اما شاید این كپسول‌های 10 و 20 میلی‌گرمی خواص دیگری هم داشته یا شاید عوارض جانبی كمتری داشته باشند كه سبب رواج آن شده است. بسیاری از پزشكان نگران مصرف بی‌رویه و خودسرانه این دارو بوده و بارها نسبت به مصرف آن هشدار داده‌اند.
یك دارو و چند بیماری
فلوكستین یا پروزاك یك داروی ضدافسردگی مهاركننده باز جذب سروتونین (SSRI) است. سروتونین ماده‌ای در بدن است كه كاهش آن سبب عدم تعادل روانی، علائم افسردگی، خواب‌آلودگی، نگرانی و. . . می‌شود. در حقیقت با مصرف پروزاك، میزان این ماده در بدن افزایش یافته و سبب بهبود علائم افسردگی و اضطراب می‌شود. این دارو به شكل كپسول‌های 10 و 20 میلی گرمی در بازار رایج است و برای درمان بیماری‌های افسردگی، اضطراب و وسواس جبری تجویز می‌شود.
فلوكستین غیر از كاربرد اصلی یعنی درمان افسردگی و اضطراب، در درمان برخی دیگر از اختلالات از جمله برخی اختلالات خوردن (پراشتهایی عصبی)، سندروم پیش از قاعدگی، حملات ترس (حملات غیرقابل پیش‌بینی و ناگهانی ترس و نگرانی شدید)، درمان مشكلات جنسی، اختلالات خواب و برخی دیگر از اختلالات نیز كاربرد داشته و براساس بررسی و نظر پزشك تجویز می‌شود. پروزاك نیز مانند بسیاری دیگر از داروهای مشابه، پس از مدتی مصرف تاثیر خود را نشان خواهد داد و فرد نمی‌تواند بلافاصله پس از مصرف، انتظار بهبود حالات خود را داشته باشد. به علاوه قطع ناگهانی و خودسرانه فلوكستین نیز به هیچ وجه مورد قبول نیست. در حقیقت قطع خودسرانه دارو همان‌قدر می‌تواند عوارض داشته باشد كه مصرف خودسرانه آن. بنابراین با توجه به مكانیسم عمل، شرایط هر بیمار، سابقه خانوادگی و تاثیراتی كه این دارو می‌تواند داشته باشد حتما باید با تجویز پزشك و تا مدت زمان تعیین شده از این دارو استفاده كرد.
چندتا فلوكستین بخورم؟
دكتر فاطمه رنجبر، روانپزشك درباره میزان و روش مصرف فلوكستین معتقد است: «دوز مصرف با توجه به وضعیت هر بیمار متغیر و خاص همان بیمار است. معمولا قرص‌های فلوكستین كه در ایران وجود دارد 10 و 20 میلی‌گرم بوده كه معمولا درمان با 10 میلی گرم آغاز شده و پس از طی مدتی با توجه به نیاز بیمار یا پاسخ او نسبت به فلوكستین می‌توان آن را افزایش داد. نیاز هر بیمار هم با توجه به وزن، سابقه بیماری‌های قبلی، سابقه مصرف خانوادگی این دارو، شدت بیماری فعلی و. . . توسط پزشك متخصص تعیین می‌شود. بنابراین نمی‌توان دوز مصرف مطلقی برای همه بیماران در نظر گرفت؛ بلكه باید براساس بررسی‌های صورت گرفته میزان آن را مشخص كرد.»
درخصوص روش مصرف هم دکتر رنجبر تاکید می‌کند این دارو به صورت قرص رایج است و باید با آب بلعیده شود و جویدن این دارو توصیه نمی‌شود.
خط قرمزهای مصرف !
دكتر رنجبر درباره تداخلات دارویی فلوكستین می‌گوید: «باید گفت كه فلوكستین تداخل دارویی زیادی ندارد و هر موضوعی باید براساس سود و زیان آن درنظر گرفته شود. ممكن است اگر دارویی همراه فلوكستین مصرف شود، خیلی عوارض داشته باشد؛ اما وقتی شرایط بیمار را در نظر می‌گیریم ترجیح می‌دهیم كه آن را تجویز كنیم و فواید آن را بیش از مضراتش می‌دانیم. بنابراین همه چیز براساس شرایط بیمار و طبق نظر پزشك تعیین می‌شود. درخصوص انواع داروها، منع مطلقی برای فلوكستین وجود ندارد؛ اما در خصوص داروهای حیطه روانپزشكی، آن دسته از داروهایی كه مهاركننده‌های مونوآمین اكسیداز (MAOI) هستند مورد منع مصرف همراه با فلوكستین محسوب می‌شوند كه این داروها هم چندان در جامعه رایج نیستند.»
فلوكستین كودكان و زنان باردار
دكتر فاطمه رنجبر درمورد مصرف این دارو توسط كودكان و زنان باردار می‌گوید: «اگر نیاز به مصرف باشد، از دو سال به بالا ممكن است فلوكستین تجویز شود و اتفاقا جزو داروهای منتخب روانپزشكان است. روانپزشكان معمولا برای درمان افسردگی یا اضطراب در كودكان اگر نیاز به دارو وجود داشته باشد، خط اول انتخاب را فلوكستین قرار می‌دهند.
معمولا داروهای روانپزشكی درخصوص كودكان زیر دوسال با احتیاط تجویز می‌شود؛ اگرچه گاهی با توجه به شرایط برای زیر دو سال هم ممكن است دارو تجویز شود. درحقیقت منع مطلقی برای مصرف این دارو در دوران بارداری وجود ندارد اما براساس برخی گزارشاتی كه از عوارض جانبی دیده شده كه چندان هم تایید شده نیست، ترجیح داده می‌شود كه از داروهای دیگر استفاده شود. در عین حال داروهای بهتری برای بارداران وجود دارد كه در زمان بارداری یا شیردهی می‌توان از آنها استفاده كرد. باز هم باید بگوییم كه همه چیز به تشخیص پزشك و شرایط ویژه هر بیمار بستگی دارد.»
دردهای بعد از یك درمان
هر دارویی در كنار فوایدی كه برای درمان دارد، ممكن است سبب بروز برخی علائم ناراحت كننده كه به عنوان عوارض جانبی شناخته می‌شود نیز بشود؛ اگرچه فلوكستین از جمله داروهای كم‌خطری است كه نسبت به فواید درمانی كه دارد و البته نسبت به دیگر داروهای مشابه، عوارض جانبی كمتری دارد. اما عوارض جانبی زیادی در بروشور دارو نوشته شده كه اگر مصرف طبق نظر و بررسی‌های پزشك باشد، بسیاری از عوارض ذكر شده نادر بوده و در كمتر فردی دیده می‌شود. درخصوص عوارض جانبی فلوكستین باید گفت كه این عوارض می‌تواند در بخش‌های مختلف بدن بروز كند. از جمله:
اعصاب مركزی: سردرد، عصبانیت، بی‌خوابی، خواب آلودگی، اضطراب، لرزش، سرگیجه، خستگی، آشفتگی.
پوست: تعریق، بثورات پوستی، خارش، راش
دستگاه گوارش: تهوع، اسهال، خشكی دهان، بی‌اشتهایی، سوء هاضمه، یبوست، درد شكم، استفراغ، نفخ
ادراری ـ تناسلی: اختلال عملكرد جنسی
عضلانی اسكلتی: درد عضله و سایر عوارض مثل بیقراری، كاهش وزن، اختلالات جنسی، عدم تعادل، افزایش افكار و میل به خودكشی و. . .
آیا فلوكستین سبب سندروم سروتونین می‌شود؟
دكتر رنجبر معتقد است: «اگرچه فلوكستین یا همان پروزاك با مهار جذب سروتونین، باعث افزایش میزان این ماده در بدن می‌شود اما سبب عارضه‌ای به نام سندروم سروتونین نمی‌شود. (سندرومی كه درصورت تجمع و انباشت سروتونین ایجاد شده و علائمی از قبیل سردرد، اضطراب، گیجی، توهم، نشئگی، افزایش ضربان قلب و فشار خون، تعرق و افزایش دمای بدن، گرفتگی عضلات، جنون، لرز، درد عضلانی، اسهال و تهوع، كما و حتی مرگ را ایجاد می‌كند).
در واقع این اختلال سندرومی است كه در مواقع خاص ممكن است به وجود آید؛ مواردی مثل اینكه دارو را با دوز بسیار بالا شروع كنیم، یا نوبت‌های مصرف را اشتباه كرده و بسیار بیش از حد در نظر گرفته استفاده كرده باشیم یا در صورت مصرف برخی داروهای مكمل دیگر مثلا با داروهای مهاركننده مونوآمین اكسیداز) همراه با فلوكستین و امثال اینها. درچنین موارد خاصی كه شاید خیلی كم اتفاق بیفتند، ممكن است احتمال سندروم سروتونین بالا برود وگرنه مصرف اصولی و طبق تشخیص پزشك چنین نتیجه‌ای نخواهد داشت.»
كارشناسان چه می‌گویند؟
به اعتقاد دكتر رنجبر برای هر دارویی طیف وسیعی از عوارض جانبی وجود دارد كه به هیچ عنوان 100 درصد نبوده و قرار نیست در همه افراد بروز كند. در حقیقت این عوارض جانبی به عنوان هشدارهایی مطرح می‌شوند كه باید نسبت به بروز آنها توجه داشت؛ وگرنه شاید هیچگاه بروز پیدا نكنند. دكتر رنجبر می‌گوید: معمولا برای اكثر داروهایی كه در درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند علائمی به عنوان عوارض جانبی مصرف دارو ذكر می‌شود. حتی در مورد داروی پیش پا افتاده و كم خطری مثل استامینوفن هم راش پوستی، مسمومیت كبدی یاعلائم دیگر به عنوان عوارض جانبی در نظر گرفته می‌شود.
آنچه اهمیت دارد این است كه مهم‌ترین و شایع‌ترین عارضه ممكن برای هر دارو را بشناسیم تا در صورت بروز با پزشك خود مشورت كنیم. داروهای اعصاب و روان برخلاف آنچه در اذهان عمومی وجود دارد و مردم تصور می‌كنند، اگر طبق نظر و مشورت پزشك متخصص مصرف شوند عوارض خطرناك زیادی ندارند. در خصوص داروی فلوكستین، باید گفت عوارض گوارشی مثل دل درد، سوءهاضمه، اسهال، یبوست، تهوع، استفراغ و. . . بیشتر از سایر عوارض ممكن است دیده شود.
گاهی عوارضی مثل راش پوستی، بیقراری و. . . هم دیده شود كه اگر درمان طبق نظر پزشك و با دوز كم شروع شود، این عوارض به حداقل رسیده و حتی در صورت بروز، پزشك می‌تواند آن را مدیریت كرده و از بین ببرد. گاهی هم ممكن است مثلا عارضه بیقراری به شكل لرزش دست، تعریق، خواب آلودگی یا بالعكس بی خوابی، تپش قلب و. . . بروز پیدا كند كه در حقیقت همان بیقراری محسوب می‌شود؛ نه عارضه‌های متعدد دیگر.
درواقع بسیاری از عوارض جانبی كه ذكر می‌شود جزوی از زیر مجموعه عارضه دیگری هستند. این است كه برای هر دارو می‌توان لیست زیادی از عوارض جانبی را برشمرد كه البته بسیار نادر اتفاق می‌افتند. مهم است كه بیمار در صورت دیدن عوارض شایع‌تر فلوكستین مثل عوارض گوارشی، بیقراری و راش پوستی نترسد و خودسرانه مصرف دارو را قطع نكند. حتما باید با مدیریت متخصص مصرف دارو را كنترل كرد.
بهترین جایگزین ها
دكتر رنجبر درباره جایگزین‌های فلوكستین می‌گوید: «برای هر مراجعی درمان مخصوصی در نظر گرفته می‌شود، به‌طوری‌كه ممكن است به ازای یك میلیون فرد افسرده، یك میلیون هم دستور دارویی وجود داشته باشد. وقتی فردی مراجعه می‌كند كه افسردگی خفیف تا متوسط یا خلق و خوی پایین دارد موارد درمانی مختلفی را می‌توان در نظر گرفت.
اگر بیمار وقت و وضع اقتصادی خوبی داشته باشد و به پزشكی كه در درمان‌های غیردارویی متخصص است دسترسی دارد، ترجیح ما استفاده از درمان‌های غیردارویی یا همان روان‌درمانی است. درمان شناختی-رفتاری می‌تواند برای درمان افسردگی‌های خفیف تا متوسط بسیار موثر باشد. اما زمانی كه توان مالی فرد برای جلسات متعدد روان درمانی كافی نیست، وقت مراجعات متعدد را ندارد یا به پزشك متخصص این درمان دسترسی ندارد، مجبوریم كه از دارو برای درمان استفاده كنیم و باید گفت بین درمان‌های دارویی هم فلوكستین یا همان پروزاك جزو انتخاب‌های اول روانپزشكان محسوب می‌شود.»
فلوكستین بخورم، خودكشی می‌كنم؟
گفته می‌شود كه مصرف فلوكستین ممكن است سبب افزایش افكار و میل به خودكشی شود. دكتر رنجبر درباره صحت و سقم این مطلب و چرایی آن توضیح می‌دهد: «حقیقت این است كه مصرف داروی فلوكستین ممكن است در آغاز روند بهبودی، افكار و میل به خودكشی ایجاد كند. به همین دلیل از طرف سازمان دارو و غذای آمریكا در بروشور داخل دارو این موضوع را به صورت هشدار مطرح كرده‌اند، پزشك هم در هنگام تجویز، این هشدار را به خانواده‌ها می‌دهد. البته این موضوع در مورد افزایش افكار مربوط به خودكشی است نه اقدام به آن؛ به این صورت كه فرد ممكن است به خودكشی فكر كند اما هرگز فكر خود را عملی نكند. درخصوص علت این امر باید گفت كه این موضوع چندان به مكانیسم‌های فیزیولوژیكی مرتبط نیست.
بیماری كه افسردگی دارد به دلیل بیماری خود حوصله ندارد، فكر نمی‌كند، ممكن است زیاد بخوابد و. . . كسی كه فلوكستین مصرف می‌كند، ممكن است در ابتدای درمان به لحاظ فیزیكی و ذهنی تا حدی فعال شود، در این زمان ممكن است به فكر خودكشی بیفتد. در واقع در ابتدای مصرف دارو، فعالیت‌های ذهنی كه به دلیل افسردگی از كار افتاده بودند فعال می‌شوند اما افسردگی هنوز وجود دارد و درمان نشده است. بنابراین فرد برای حل مشكلات خود تفكر می‌كند، اما چون هنوز افسرده است و درمان نشده، به فكر خودكشی برای رهایی از مشكلات می‌افتد. در حقیقت این موضوع، اثر درمانی فلوكستین است كه فعالیت‌های مغزی و تفكر را راه‌اندازی كرده، اما چون هنوز روند درمان كامل نشده فكر ناكارآمد و غیرمنطقی است. جوان‌ها به این دلیل كه كمتر آینده‌نگر هستند و به دنبال رهایی یك‌باره از مشكلات هستند ممكن است بیشتر از سایرین چنین تفكراتی را داشته باشند. اگرچه همان‌طور كه گفته شد این موضوع فقط درخصوص افكار خودكشی است نه اقدام به خودكشی یا مرگ در اثر این موضوع.
افزایش نشاط و داروی ضد افسردگی؟
دكتر رنجبر معتقد است: «اینكه فلوكستین را نشاط آور بدانیم باور اشتباهی است. موادی وجود دارد كه به صورت فوری سبب افزایش نشاط می‌شود. موادی به عنوان نشاط آور محسوب می‌شوند كه فرد پس از مصرف آن سریعا احساس نشاط كند یا اعلام كند احساس خوبی دارد. اما داروهایی كه برای درمان افسردگی یا اضطراب مورد استفاده قرار می‌گیرند نشاط‌آور نیستند؛ دارویی مثل فلوكستین كه قرار است چندماه مصرف شود تا خلق را بالا ببرد، نشاط آور محسوب نمی‌شود.
كسی كه خلق پایینی دارد پس از مدتی كه دارو را مصرف كند، خلق او نرمال می‌شود كه این هم بعد از حداقل 5 هفته شروع می‌شود. حتی در مواردی كه بالا رفتن خلق بیش از حد مطلوب اتفاق بیفتد، پزشك مصرف دارو را قطع می‌كند. بنابراین كسی كه افسرده نیست و بخواهد از پروزاك برای افزایش نشاط استفاده كند، چه بسا عوارض نامطلوبی داشته باشد.»
بهبود عملكرد یا كاهش میل جنسی؟ تناقضی دوسویه
فاطمه رنجبر می‌گوید: «ممكن است افراد تاثیراتی از فلوكستین را مطالعه كنند كه نسبت به مصرف آن راغب شوند، در حالی‌كه ممكن است مطالب متناقض دیگری هم نوشته شده باشد. این است كه حتما باید از مصرف خودسرانه انواع داروها پرهیز شود. پزشك با در نظر گرفتن تمام جنبه‌های مصرف دارو و شرایط بیمار، می‌تواند بهترین دارو و دوز مصرف را تجویز كند. فلوكستین برای درمان مشكلات جنسی تجویز نمی‌شود بلكه برای درمان افسردگی و اضطراب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این است كه تاخیر در ارگاسم یا درمان انزال زودرس ممكن است به عنوان مسائل جانبی به وجود آید. یكی از عوارض فلوكستین ممكن است كاهش میل جنسی باشد كه پزشك در صورت لزوم این موضوع را كنترل می‌كند. در مواردی هم عكس قضیه اتفاق می‌افتد. به این صورت كه فرد افسرده چندان رغبت و تمایلی به مسائل جنسی ندارد، با مصرف فلوكستین و بهبود افسردگی، طبیعتا میل جنسی او نیز افزایش می‌یابد. در واقع این افزایش میل جنسی در نتیجه بهبود افسردگی بوده است. اگر افسردگی درمان شده اما میل جنسی كاهش یافته این موضوع دیگر جزو عوارض فلوكستین شناخته می‌شود.
بیشتر عوارض در ابتدای درمان رخ می‌دهد و با تغییر دوز مصرف یا ادامه درمان، عوارض رفع یا بدن نسبت به دارو عادت می‌كند. اما عوارض جنسی ممكن است تا پایان درمان باقی مانده و از بین نرود. در این صورت بررسی شده و ممكن است داروی دیگری اضافه شود تا مشكل حل شود.»
رویای لاغری با فلوكستین
دكتر رنجبر درباره كاهش وزن با فلوكستین نیز توضیح می‌دهد: «یكی از عوارضی كه برای فلوكستین در نظر گرفته می‌شود كاهش وزن است اما وقتی از عوارض یك دارو صحبت می‌شود ممكن است فقط در یك نفر رخ دهد و قرار نیست در همه كسانی كه از دارو استفاده می‌كنند دیده شود. یكی از علائم افسردگی بی اشتهایی است كه اتفاقا برخی افراد پس از مصرف فلوكستین و بهبود افسردگی، اشتها پیدا كرده و ممكن است حتی وزن اضافه كنند.
این است كه كاهش وزن بر اثر فلوكستین 100درصد نیست. به علاوه در همان افرادی هم كه بر اثر مصرف فلوكستین وزن كم كرده‌اند، این كاهش وزن محدود بوده و به این صورت نیست كه چندماه فلوكستین مصرف كنند و هرماه مقداری وزن كم كنند. بعد از چندماه كاهش وزن متوقف می‌شود زیرا بدن به دارو عادت می‌كند. معمولا عوارض دارویی در شروع مصرف رخ می‌دهند، كاهش وزن بر اثر مصرف فلوكستین هم همین‌طور است. اگر كسی افسرده نباشد و فلوكستین را فقط به عنوان داروی كاهنده وزن مصرف كند اتفاقا ممكن است عوارض جانبی زیاد و ناراحت كننده‌یی به همراه داشته باشد؛ چرا كه این دارو اصولا به عنوان داروی كاهش وزن درنظر گرفته نمی‌شود.»
فراموش نکنید
برخی نكاتی كه در رابطه با مصرف فلوكستین باید در نظر داشت از جمله:
- از مصرف خودسرانه این دارو هم مانند سایر داروها بپرهیزید.
- فلوكستین در ابتدای درمان ممكن است سبب بروز افكار خودكشی شود، حتما مراقب علایم هشدار‌دهنده باشید.
- فلوكستین به تدریج و از طریق دستگاه گوارش جذب می‌شود. بنابراین به هیچ عنوان نباید دارو را جوید یا آن را به صورت شكسته مصرف كرد.
- اثرات درمانی فلوكستین پس از چند هفته مصرف بروز پیدا می‌كند؛ بنابراین در ابتدای درمان ناامید نشده و مصرف آن را بدون اطلاع پزشك متخصص قطع نكنید.
- درصورت بروز هرنوع علائم ناراحت كننده از جمله مشكلات گوارشی، بیقراری، اختلالات خواب و. . . پزشك خود را در جریان بگذارید. ممكن است تغییر دوز یا تعداد دفعات مصرف نیاز باشد.
- درصورت بروز مشكلات جنسی پس از مصرف پروزاك، حتما موضوع را با پزشك خود مطرح كنید. در بررسی علت این امر ممكن است داروی دیگری تجویز شود.
- گفت‌وشنودهای رایج بین مردم را رها كرده و از مصرف خودسرانه این دارو برای درمان چاقی، افزایش نشاط، اختلالات خواب یا بهبود عملكرد جنسی پرهیز كنید. همه تاثیرات فلوكستین باید طبق نظر پزشك باشد.
- نشاط‌آور دانستن فلوكستین باور اشتباهی است. این دارو می‌تواند باعث بالا رفتن خلق تا سطح نرمال در افراد افسرده شود. دارویی كه باید چندماه مصرف شود تا خلق را بالا ببرد، نشاط آور محسوب نمی‌شود.
- برای افسردگی‌های خفیف تا متوسط راه‌های بهتری برای درمان وجود دارد، راه‌های غیردارویی مثل درمان‌های شناخت- رفتار
