خیلی‌ها بر این تصورند که چای یک نوشیدنی شرقی و قهوه یک نوشیدنی غربی است و از کشورهای اروپایی به ایران وارد شده. اما واقعیت این است که قهوه هم مانند چای از شرق به غرب رفته و فراگیر شده است.
در ایران نیز سابقه قهوه نوشی به قرن ۱۶ میلادی بر می گردد. در استان خوزستان و در میان عرب‌های ساکن در این استان سنت قهوه نوشی آداب و رسوم ویژه‌ای دارد که هنوز هم با رعایت همه جزییات مراسم آن برگزار می‌شود.
عرب‌ها در میهمانی خود پس از سلام و خوش‌آمدگویی بلافاصله با قهوه از میهمانان خود پذیرایی را شروع می‌کنند. برای تهیه و توزیع قهوه مجموعه وسایلی ویژه لازم است.
وسایل تهیه و توزیع قهوه
عرب‌های خوزستان خود به وسایل آمده سازی قهوه و پذیرایی از میهمان «المعامیل» می گویند. المعامیل شاملی وسایلی می‌شود به این شرح:
«المحماس»: ظرفی استوانه ای شکل که داخل آن دارای گودی است و برای بو دادن و برشته کردن و تغییر شکل دادن دانه‌های قهوه خام از آن استفاده می‌شود.
«الجمر»: هاون نوعی ظرف استوانه‌ای شکل و دارای گودی زیاد که از فلزی سخت ساخته می‌شود، الجمر دسته‌ای جداگانه دارد به نام «قضیب» که برای کوبیدن وآسیاب کردن دانه‌های بو داده شده قهوه از آن استفاده می شود.
«گم‌گم» و «دله»: برای جوشاندن و آماده سازی نهایی قهوه از این دو ظرف خاص استفاده می‌شود. گم‌گم همان قهوه جوش اما با شکل و طراحی خاصی است که در آماده سازی اولیه قهوه و جوشاندن آن به میزان کافی از آن استفاده می‌شود. ظرف کوچکتر نیز که به صورت کامل مشابه گم‌گم است و تنها اندازه‌ای کوچکتر دارد به «دله» مشهور است که برای دم کردن قهوه و پذیرایی از میهمان از آن استفاده می شود.
«فنیان»: فنجان یا نوعی استکان که بدون هرگونه دستگیره است و برای تعارف کردن قهوه به میهمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نحوه پذیرایی با قهوه در خوزستان
با آماده‌شدن قهوه و زمان پذیرایی این کار به شیوه و رسومی خاص شروع می‌شود. برخی از بخش‌های لازم الاجرای این مراسم به این شرح است: عرب‌ها خود به کسی که قهوه را به میهمان تعارف میکند، ساقی می‌گویند. اگر میهمان متوجه حضور ساقی نشود فنجان را به دله می‌زند تا مهمان با شنیدن آن صدا متوجه شود که قهوه برای او ریخته شده است.
هر فنجان قهوه‌ای که در این مراسم نوشیده می‌شود اسمی منحصر به فرد دارد، بر این اساس فنجان اول «الهیف » و همینطور به ترتیب فنجان‌های بعدی «الضیف» و «الکیف» و «السیف» نام دارند.
ساقی یا میزبان دله را در دست چپ و فنجان را در دست راست خود می‌گیرد و باید به صورت ایستاده و با کمر خم شده فنجان را به میهمان تعارف کند. میهمان نیز باید آن‌را با دست راست بگیرد و باید بدون اینکه فنجان را بر روی زمین بگذارد قهوه را میل میکند. گرفتن قهوه تعارف شده با دست چپ در فرهنگ عرب‌ها توهین به شمار می‌آید.
اولین فنجان قهوه را پدر و یا بزرگ خانواده میزبان می‌نوشد، میزبان معمولاً نخستین فنجان را خود می‌نوشد تا سالم بودن آن برای مهمان مشخص شود.» بعد از آن پذیرایی از سادات مجلس شروع می شود. نخستین سید فنجان را می گیرد. بعد فنجان بعدی به نفر سمت راست او تعارف می شود. کسی که سمت چپ سید و یا شیخ می نشیند نباید دستش را برای گرفتن فنجان بالا بیاورد و براساس رسم و رسوم، فنجان باید از سمت راست گردانده شود تا آخرین نفری که فنجان قهوه را می‌گیرد کسی باشد که سمت چپ همان سید یا شیخ نشسته است.
میمهان هرگز حق حمل دله را ندارد، در صورت بودن پسران در مجلس پدر نباید قهوه را تعارف کند و این وظیفه همیشه برعهده بزرگترین پسر خانواده است.
در صورت نوشیدن فنجان اول و تمایل برای صرف دومین فنجان باید بدون هیچ حرکت یا حرفی فنجان را به ساقی تحویل داد و در صورتی که میلی به نوشیدن دومین فنجان نبود باید فنجان خالی را به سمت راست و چپ تکان داد و آن را به ساقی تحویل داد. البته تکان دادن فنجان فقط مخصوص مردان است و اگر زنی خواست همین مفهوم را به ساقی برساند تنها کافی است فنجان را به پهلو بخواباند.
فنجان دوم یا الضیف چه نوشیده شود و چه نوشیده نشود در خود پیامی ویژه دارد، وقتی دومین فنجان به میهمان تعارف شد او موظف است آن را بنوشد. مگر در مواقعی که میهمان از شیخ یا ساقی خواسته‌ای داشته باشد که در این صورت فنجان را از دست ساقی گرفته و سپس آن را روی زمین می‌گذارد. وقتی قهوه خورده نمی‌شود، شیخ می‌فهمد آن فرد قصد دارد درخواست یا مطلبی را بیان کند.
برای نوشیدن فنجان سوم یا الکیف میهمان فنجان را تکان نمی‌دهد و میزبان می‌داند که او می‌خواهد دوباره قهوه بنوشد. در صورت رسیدن نوبت به فنجان چهارم یا السیف میهمان فنجان را تکان نمی‌دهد و این خود پیام دیگری است برای میزبان. وقتی میهمان فنجان چهارم را می‌نوشند با کار خود به شیخ یا ساقی مجلس می‌گوید با او پیوند برادری بسته است و در همه حال چه شادی و چه غم در کنار او خواهد بود.
سابقه قهوه در ایران
یکی از اسناد موجود در باره سابقه نوشیدن قهوه در ایران روایات جهانگردان غربی از آداب نوشیدن قهوه در این کشور است. جهانگرد ایتالیایی «پیترو دلا واله» که در زمان شاه عباس به ایران سفر کرده است در سفرنامه‌ی خود دستور تهیه و نحوه نوشیدن قهوه را نوشته است.
هم‌چنین «آدام اولئاریوس» آلمانی که در زمان شاه صفی پسر شاه عباس به اصفهان سفر کرده است در سفرنامه خود در قسمت مربوط به رخدادهای سال ۱۶۳۷ میلادی از قهوه و قهوه‌خانه چنین نوشته است: « قهوه‌خانه (cahwa chane) جایی است که در آن تنباکو مصرف می‌کنند و آب سیاهی را می‌نوشند که بدان «قهوه» می‌گویند. در جای دیگر در همین سفرنامه آنجا که درباره‌ی زندگی اجتماعی ایرانیان خواهم نوشت دوباره بدان خواهم پرداخت. شاعران و تاریخ‌دانان ایرانیان از مشتریان دائم این‌جاها هستند و بدین ترتیب در سرگرم کردن جمع نقش دارند.»
گفته می‌شود در زمان شاه عباس قهوه‌خانه‌های فراوانی در شهر اصفهان وجود داشت و بسیاری از بزرگان شهر همچون میرداماد و شیخ بهایی و دیگران در آنها رفت و آمد داشتند. قهوه‌خانه‌ها، مرکزی برای تفریح و سرگرمی و البته گفت‌وگوهای علمی و ادبی و فرهنگی بود. شاعران غروب‌ها در قهوه‌خانه‌ها جمع می‌شدند و شعرهای تازه‌ی خود را می‌خواندند.
حالا در بیشتر قسمت‌های ایران از قهوه و قهوه‌نوشی به عنوان نوشیدنی و سنتی قدیمی خبری نیست. اما در استان خوزستان این رسم همچنان به قوت خود باقی است و قهوه به عنوان یک نوشیدنی سنتی و همیشگی در میهمانی‌های عرب‌های این استان حاضر است.
وقتی از بزرگان قوم عرب در خوزستان در باره سنت قهوه نوشی بپرسی بیشتر آنان به روایتی اشاره می‌کنند به این شرح:« اولین کسی که گیاه قهوه را کشف کرده چوپانی بوده که گوسفندان خود را برای چرا به منطقه‌ای خاص می‌برد، گوسفندان بعد از چرا در آن نقطه انرژی فراوانی می‌گرفتند و چوپان متعجب از این واقعه چند بار منطقه چرا را با دقت جستجو کرد تا در نهایت متوجه شد گوسفندان در آن منطقه خاص از دانه‌هایی می‌خورد که آن همه انرژی می گیرد و آن دانه‌ها دانه قهوه بوده که آن چوپان نیز از آنها استفاده کرده و به مرور در بین اعراب خوردن قهوه مرسوم شده است.»
در یکی از رایج‌ترین روایات درباره چگونگی رواج قهوه در خاورمیانه و دیگر نقاط جهان آمده است «دانه‌های قهوه از اتیوپی برای کشت و تجارت به یمن آورده شد و از آنجا به سایر شهرهای جزیره العرب نظیر مکه و مدینه راه یافت، سفر حجاج و تجار دیگر کشورهای مسلمان به حجاز تجارت قهوه را به ایران و عثمانی (ترکیه، سوریه و عراق کنونی) هموار کرد. تا پایان قرن 16 میلادی تقریبا تمامی مسلمانان ساکن خاورمیانه با قهوه آشنا شدند و اولین قهوه‌خانه در شهر قسطنطنیه در سال 1554 میلای آغاز به کار کرد.»
در طول حضور قهوه در جوامع مسلمانان چندین بار مصرف قهوه از سوی حکام شرع و مفتیان ممنوع شد اما این امر از رشد محبوبیت قهوه در بین مردم کم نکرد.
