ریزش موی سر، افزایش موهای زائد و بروز آكنه سه علامت نگران‌كننده و اعصاب خردكن برای تمام خانم‌ها به شمار می‌آید؛ چرا كه از همه چیز مهم‌تر زیبایی آنها را تهدید می‌كند!
جدا از مسئله زیبایی، این علائم می‌تواند با بی‌نظمی قاعدگی و حتی گاهی نازایی نیز همراه باشد. اما اصلا چرا چنین علائمی در بدن خانم‌ها بروز پیدا می‌كند؟ به گفته دكتر كلباسی، فوق‌تخصص غدد و متابولیسم، مهم‌ترین علت این علائم، اختلالات هورمونی و بالا رفتن میزان هورمون‌های مردانه در بدن خانم‌هاست.
حال اگر كنجكاو شده‌اید كه بدانید چرا هورمون‌های مردانه در بدن یك خانم افزایش پیدا می‌كند و چگونه می‌توان این اختلالات هورمونی را درمان كرد، این مطلب را بخوانید. صحبت‌های این استادیار دانشگاه علوم‌پزشكی شهید بهشتی می‌تواند به شما در شناختن علت مشكلات‌تان و راه‌های خلاص شدن از آنها كمك كند.
هورمون‌ها به هم می‌ریزند اگر. . .
برای اینكه تعادل هورمون‌ها در بدن یك خانم حفظ شود، هیپوتالاموس و هیپوفیز مغز و تخمدان‌ها باید عملكرد صحیحی داشته باشند بدین ترتیب GnRH از هیپوتالاموس ترشح شده و باعث ترشح هورمون‌های FSH و LH می‌شود. این هورمون‌ها نیز تخمدان‌ها را تحریك می‌كنند. به این صورت است که هر ماه یك تخمك آزاد می‌شود، مخاط رحم پرورش پیدا می‌كند و بعد دچار ریزش می‌شود.
این مراحل، فیزیولوژی طبیعی عادت ماهانه را تشكیل می‌دهد اما گاهی اوقات بعضی بیماری‌ها این فیزیولوژی را دچار اختلال می‌كند كه شایع‌ترین آنها بیماری‌های تخمدان به‌خصوص سندرم تخمدان پلی‌كیستیك است. بیماری‌های تیروئید نیز چه به صورت كم‌كاری و چه پركاری معمولا خود را با اختلالات در عادت ماهانه نشان می‌دهد.
در كم‌كاری‌های تیروئید معمولا خونریزی‌های عادت ماهانه زیاد شده یا عادت ماهانه خیلی مكرر می‌شود. اما در پركاری‌های تیروئید خونریزی‌های ماهانه یا قطع می‌شوند یا حجم آنها كاهش پیدا می‌كند. یكی دیگر از دلایل اختلالات هورمونی در خانم‌ها بالا بودن هورمون پرولاكتین است كه می‌تواند ناشی از وجود یك تومور خوش‌خیم به نام پرولاكتینوما در هیپوفیز باشد. اختلالات غده فوق كلیه نیز می‌تواند تعادل هورمون‌ها را در بدن خانم‌ها به هم بزند. درواقع از لایه داخلی غشر فوق كلیه، هورمون‌های آندروژن یا مردانه ترشح می‌شود كه اگر سطح آنها بالا برود، عادت ماهانه و تعادل هورمونی دچار اختلال می‌شود.
فقط جلوی سرتان كم‌مو شده؟!
ریزش موی سر، افزایش موهای زائد و بروز جوش و آكنه در خانم‌ها علل بسیار زیادی می‌تواند داشته باشد اما اگر هر سه این علائم با هم اتفاق بیفتد مهم‌ترین علت آن افزایش هورمون‌های مردانه است. البته در بدن همه خانم‌ها به صورت فیزیولوژیك، مقدار كمی هورمون مردانه وجود دارد كه بخش عمده آن از تخمدان‌ها و بخشی هم از غده فوق كلیه ترشح می‌شود. زمانی كه میزان این هورمون بالا می‌رود، علائمی تحت عنوان «هایپرآندروژنیسم» ایجاد می‌شود.
یكی از این علائم، ریزش موی سر با تیپ مردانه است؛ یعنی درست مانند یك مرد كه با بالارفتن سن دچار ریزش مو از جلو و كناره‌های سر می‌شود، یك خانم نیز ممكن است چنین ریزش مویی پیدا كند بنابراین هیچ‌گاه در این وضعیت موهای پس سر كم نمی‌شود و فقط جلوی سر ریزش پیدا می‌كند. البته باید توجه داشته باشید ریزش موی سر به تنهایی علل بسیار زیادی دارد؛ برای مثال ممكن است بر اثر بلوغ، كمبود ویتامین‌ها، بارداری، شیمی‌درمانی، اختلالات ایمنی(کچلی موضعی)، سوء‌تغذیه، پركاری تیروئید، استرس و. . . نیز ایجاد شود.
موی زائد با موی كركی فرق دارد!
از دیگر علائم بالا رفتن هورمون‌های مردانه می‌توان به رشد موهای زائد شبیه به یك مرد اشاره كرد كه تحت عنوان «هیرسوتیسم» شناخته می‌شود. در حالت طبیعی، موی زائد در نواحی مختلف بدن یك خانم هم به وجود می‌آید اما اگر روی چانه، وسط قفسه سینه، قسمت‌های داخلی ران و بازو، روی دو كتف، بالای باسن، ناحیه زیر گوش و لب فوقانی باشد، غیر عادی محسوب می‌شود.
البته باید بین موهای كركی و موهای زائد تفاوت قائل شد. درواقع همه خانم‌ها به‌خصوص در مناطق كویری مثل ایران، موهای كركی نیز دارند كه دلیل بر وجود اختلال هورمونی نمی‌شود. موهای زائد درصورتی هیرسوتیسم شناخته می‌شوند كه زبر، زمخت و مشكی باشند و با تیپ مردانه در مکان‌های ذکرشده ایجاد شوند.
در بعضی موارد نیز فرد علائمی از افزایش هورمون‌های مردانه مثل موهای زائد دارد اما آزمایش خون مشكلی را نشان نمی‌دهد. این حالت، هیرسوتیسم ایدیوپاتیك (هیرسوتیسم با علت ناشناخته) نام دارد. درواقع هیرسوتیسم و زیاد بودن موهای زائد در بعضی خانم‌ها می‌تواند به صورت فامیلیال باشد؛ برای مثال ممكن است هم مادر و هم دختر به آن مبتلا باشند و اختلال هورمونی مطرح نباشد.
پوست‌تان چرب و زمخت شده؟
بالا رفتن سطح هورمون‌های مردانه باعث بروز آكنه و چرب شدن پوست و موی سر می‌شود. در مراحل شدیدتر نیز پوست مانند یك مرد مقداری زمخت می‌شود. علاوه بر اینها، به‌تدریج بافت چربی طبیعی به‌خصوص در ناحیه میانی بدن و باسن كم می‌شود و بافت عضلانی افزایش پیدا می‌كند. گاهی اوقات نیز سایز سینه‌ها كوچك‌تر شده و تمایلات جنسی مختل می‌شود. در حقیقت ابتدا علائم زنانگی كم می‌شود و بعد به تدریج هایپر آندروژنیسم یا علائم ناشی از افزایش هورمون‌های مردانه بروز پیدا می‌كند.
بعد از آن نیز اگر اختلال هورمونی شدید باشد عادت ماهانه به هم می‌ریزد؛ برای مثال ممكن است فرد چندین ماه یا حتی برای یک تا دو سال عادت ماهانه نشود یا اینكه خیلی زود به زود عادت ماهانه شود. اگر عادت ماهانه بیشتر از سه ماه قطع شود به این حالت آمنوره ثانویه گفته می‌شود. اگر هم زود به زود اتفاق بیفتد هیپرمنوره نامیده می‌شود.
زایمان نداشته‌اید اما ترشح شیر دارید؟
یكی دیگر از علائم اختلالات هورمونی، ترشح شیر از سینه در زمانی غیر از بارداری و زایمان است كه بر اثر عوامل مختلفی از جمله وجود تومور در هیپوفیز، تخمدان پلی‌كیستیك، مصرف قرص‌های اعصاب، قرص‌های معده و. . . اتفاق می‌افتد. درواقع پرولاكتین یا هورمون شیر یكی از هورمون‌های مترشحه از هیپوفیز قدامی است كه در بارداری و بعد از زایمان میزان آن افزایش پیدا می‌كند و باعث ترشح شیر از سینه می‌شود اما بالا رفتن آن در زمانی غیر از بارداری می‌تواند باعث اختلال قاعدگی و نازایی شود.
كافی است یك آزمایش خون بدهید
شایع‌ترین راه تشخیص اختلالات هورمونی انجام آزمایش خون و اندازه‌گیری سطح هورمون‌های FSH LH، TSH، استرادیول، پروژسترون، 17 هیدروكسی پروژسترون، تستوسترون، دهیدرواپی آندروسترون سولفات، آندروستندیون، پرولاكتین و. . . است. این آزمایش معمولا به صورت ناشتا در فاز فولیكولار یعنی روز سوم یا چهارم یا پنجم عادت ماهانه انجام می‌شود. با این آزمایش می‌توان وضعیت هورمون‌های تخمدان، تیروئید، فوق كلیه و هیپوفیز را بررسی كرد.
راه دیگر تشخیص، انجام سونوگرافی و تصویربرداری از تیروئید، غدد آدرنال، غده فوق كلیه و تخمدان است. برای بررسی هیپوفیز نیز ام. آر. آی درخواست می‌شود. بهترین راه تشخیص تخمدان پلی‌كیستیك نیز سونوگرافی از طریق واژن است.
نگران بال مرغ نباشید!
در گذشته این مسئله مطرح بود كه به مرغ‌ها برای رشد بیشتر هورمون داده می‌شد به‌خصوص هورمون‌های آنابولیك مثل آندروژن كه در بدنسازی هم استفاده می‌شود. این موضوع باعث می‌شد تعادل هورمونی در بدن خانم‌ها به هم بخورد اما الان با نظارت وزارت بهداشت و سازمان دامپزشكی دیگر از این هورمون‌ها استفاده نمی‌شود بنابراین نگرانی از این لحاظ وجود ندارد.
شاید تخمدان پر از كیست شده باشد
تخمدان پلی كیستیك شایع‌ترین علت اختلالات هورمونی در خانم‌هاست. در این بیماری تخمدان‌ها بزرگ می‌شوند و كیست‌های متعدد و ریز پیدا می‌كنند. این سندرم دو ویژگی عمده دارد. یكی از آنها بالا بودن هورمون‌های مردانه و بروز علائمی مثل افزایش موهای زائد، ریزش موهای سر، پوست چرب و گاهی ترشح شیر از سینه است و مشخصه دیگر آن نیز اختلال در تخمك‌گذاری و قاعدگی است. این بیماران ممكن است برای چند ماه عادت ماهانه نشوند یا عادت‌ماهانه‌های‌شان دیر به دیر اتفاق بیفتد.
البته این سندرم به صورت یك طیف است؛ برای مثال گاهی فقط خود را با مقداری افزایش موهای زائد نشان می‌دهد و گاهی حتی با نازایی و دیابت دیده می‌شود. درواقع معتقد هستیم كه این بیماری از عوامل اصلی سندرم مقاومت به انسولین محسوب می‌شود و می‌تواند زمینه‌ساز بروز دیابت باشد. از طرف دیگر چون معمولا باعث چاقی مركزی بدن در ناحیه شكم، باسن و قسمت‌های بالای ران می‌شود، تقریبا معادل با سندرم متابولیك است و می‌تواند زمینه‌ساز بیماری‌های قلبی و عروقی نیز باشد.
داروی دیابت به كمك شما می‌آید
افراد مبتلا به تخمدان پلی‌كیستیك به دلیل بالا بودن سطح انسولین و مقاومت بدن‌شان به انسولین، سه‌برابر بیشتر در خطر ابتلا به دیابت قرار دارند بنابراین كاهش وزن، ورزش كردن و استفاده از داروهای دیابت مثل متفورمین و گلوتازون نقش اصلی را در درمان این بیماری بازی می‌كنند. بهترین راه برای بررسی آن نیز سونوگرافی واژینال است.
البته در سونوگرافی تعدادی از افراد سالم نیز تظاهراتی شبیه به تخمدان پلی‌كیستیك دیده می‌شود درصورتی كه فرد اختلال هورمونی ندارد. این حالت بیماری محسوب نمی‌شود بلكه نوع مورفولوژیك تخمدان پلی‌كیستیك (PCOM) به حساب می‌آید بنابراین نیازی به درمان هم ندارد. لازم به ذكر است كه تخمدان پلی‌كیستیك معمولا از نوجوانی آغاز می‌شود و تظاهرات آن اغلب بین 20 تا 30 سالگی دیده می‌شود. علاوه بر این درست مثل بیماری دیابت، امروزه خانم‌های لاغر هم مانند افراد چاق در خطر ابتلا به سندرم پلی‌كیستیك قرار دارند.
این دو بیماری را با هم اشتباه نگیرید!
یكی از مشخصه‌های سندرم تخمدان پلی‌كیستیك، بالا بودن سطح پرولاكتین خون است. این موضوع خیلی اوقات با تومورهای هیپوفیز اشتباه می‌شود. گرچه تومورهای هیپوفیز هم باعث افزایش پرولاكتین می‌شوند اما باید توجه داشت میزان این هورمون در سندرم تخمدان پلی‌كیستیك بیشتر از دو تا 5/2 برابر نمی‌شود اما در تومورهای هیپوفیز مقدار آن به چهار تا پنج برابر و گاهی حتی تا 10 برابر حد طبیعی می‌رسد بنابراین هر فردی كه پرولاكتین بالا دارد لازم نیست ام.آر.آی مغز انجام دهد.
هر دارویی مناسب شما نیست
برای درمان اختلالات هورمونی و مرتب شدن عادت‌ماهانه‌ها می‌توان از داروهایی مثل قرص‌های ضدبارداری LD، یاسمین، مارولون، یاز، دیان، سیپروترون كامپاند، اتیسترون و. . . استفاده كرد.
داروهای دیگری نیز وجود دارند كه ضد هورمون‌های مردانه هستند؛ از جمله اسپیرونولاكتون، سیپروترون استات و فلوتامید. گروه دیگری از داروها از جمله فیناستراید نیز تبدیل هورمون مردانه را به فرم فعالی كه باعث ریزش موی مردانه یا رشد موهای زائد می‌شود، مهار می‌كنند بنابراین خانواده‌های دارویی در درمان اختلالات هورمونی بسیار متنوع هستند و پزشك باید با توجه به شرایط بیمار نوع مناسب آنها را تجویز كند.
برای مثال اگر فرد اختلال عادت ماهانه داشته باشد و پزشك برایش اسپیرونولاكتون تجویز كند، شاید وضعیتش بدتر شود زیرا این دارو ممكن است لكه‌بینی ایجاد كند و عادت ماهانه را به هم بریزد بنابراین در چنین فردی بهتر است از داروهایی مثل سیپروترون كامپاند استفاده كرد. در مقابل اگر خانمی فقط از ریزش مو شكایت داشته باشد و در عین حال عادت‌ماهانه‌هایش مرتب باشد، بهتر است از داروهایی مثل اسپیرونولاكتون استفاده كند.
اگر خانمی فقط مشکل عادت نشدن یا عقب افتادن عادت‌ماهانه را دارد می‌تواند به صورت دوره‌ای از قرص ها ی پروژسترونی مثل مدروکسی پروژسترون استات یا دیدروژسترون استفاده کند، بدون اینکه به بقیه داروهای هورمونی LD یا امثال آن نیاز داشته باشد. درواقع مصرف داروهای هورمونی حاوی استروژن با خطر چاقی همراه است. به طور کلی در درمان اختلالات هورمونی ابتدا باید با یک شرح حال دقیق و معاینه ، بیماری تشخیص داده شود و بعد به درمان پرداخت.
استرس نیز یكی از عوامل موثر بر عادت ماهانه خانم‌هاست اما باعث بالا رفتن هورمون‌های مردانه در بدن نمی‌شود. درواقع استرس و همچنین ورزش‌های سنگین هر دو می‌توانند باعث عادت ماهانه‌های ناگهانی یا قطع‌شان شوند. علاوه براین، استرس بر میزان ترشح هورمون كورتیزول از غده فوق كلیه نیز تاثیر می‌گذارد.
